Jiidisch Leewe in Schbaya

Es Jiidische Leewe in Schbaya hot ä langi Dradidsion, schun vor uugfähr 1000 Johr henn sisch Judde im Ord niedagelasse unn die jiidisch Gemää in Schbaya war eeni vun de bedaidendschde im HRR. Die Zaid iwwer viele Pogrom ausgsedzd, unn noch de Raischspogromnachd hot Schbaya said 1994 widda ä aigeni Gemaind unn saidm 9. Oggdoba 2011 ä Synagog. Unn saidm Juli 2021 keren die jidische Deng'gmela vunde drai SchUM-Schdedd Schbaija, Määnz unn Worms zum UNESCO-Weldkulduaeawe.

Die Synagog Beith Shalom

Õõfäng Schaffe

Des Dorf Aldschbaya hot schun im 11. Johrhunnerd Judde unn ä Synagog g'habd, 1084 hot mer die erschd Gemää noowaise könne, do war des Dorf schun in die Schdadt oigemäänded unn de Bischuf Riidiga hot waidere Judde in de Schdadt õõsiedle losse, waila g'hoffd hot des Õõsehe vun de Schdadt zu vergreßere. Die maischde Judde sinn aus Määnz unn onnere rhoinische Schdädt kumme. Die jiidische Gemäände in Schbaya, Määnz unn Worms ware aa eng midenonner vabunne unn sie henn en de Gemainsame Nååme SchUM g'habd, abgelaided aus de hebräische Bezaischnung vun alle drai Schdädt. Es Wohnverdel is erschdmol außahalb vun de Schdadt geleje unn is mid Mauan gschidzd worre, 1096 is en jiidisches Wohnverdel in de Schdadt endschdonne.

 
Erhaldeni Fassad vun de erschd Synagog
 
Es Begge vun de Migwe (riduelles Bad)

Am 21.Sebbdemba 1104 is die erschd Inneschdadtsynagog oigwaihd worre, wennisch schbäda ischs riduelle Bad, die Migwe, endschdonne unn ischs äldschd erhalde Juddebad nerdlisch vun de Albe.

Wie in onner Schdädt aa henn die Judde in Schbaya (uffgrund vun ihrem kaufmännische G'schick) Privilegie erhalde, so z. B. Handelsfraihaid, ä aigeni Gerischdsbarkaid unnerm Rabbiner, es Reschd en Grundb'sidz zu erwerbe, en Friedhof õõzulege usw.

Õõfong vum 12. Johrhunnerd henn 300 bis 400 Judde in Schbaya gelebd, die henn en vum Bischuf ernonnde Archisynagogus als Owwerhaubd g'habd. Aa mehrere jiidische Schule ware in Schbaya, welles dodemid en Zendrum vun jiidischa Gelehrsamkaid worre is.

Pogrom Schaffe

1096 hot im Rahme vum erschde Kraizzuch en Pogrom schdaddg'funne. De Bischuf hot zwar die Judde g'schidzd, awwa drodzdem hots 11 Doode gewwe. Am End vum zwedde Kraizzuch (1195) hots aa widda Pogrom gewwe, diesmal hot mer ihne de Ridualmord vorgeworfe. 1282 unn 1343 henn Pogrom schdaddg'funne, aa im Peschdjohr 1349, als mer ihne die Brunnevagifdung vorgeworfe hot. Um de Ermordung zu endgehe henn sisch viele vabrennd, sinn konvadierd odda noch Haidlbärsch g'flohe. 1353 sinn monsche zerickkehhrd, awwa widda ausg'wiese worre, donn konnde se widda zerickkehre. Said 1435 ging des so waida bis es um 1500/1529 kee Judde mehr in de Schdadt gewwe hot

Naizaid Schaffe

 
De jiidische Friedhof ab 1888

Bis zum Dreeßischjährische hewwe ner wennisch Judde in Schbaya gelewd. Donn awwa vum Johr 1622 bis zum Johr 1625 hot die Õõzahl vun de Judde in de Schdadt uff 300 zugenumme. Bis zum Ende vum 17.Johrhunnerd is die Õõzahl awwa widda zerickgånge unn 1689 is die Schdadt vun de Fronzose zerschderd worre. 1797 is Schbaya ins revoludsionäre Frongraisch oigegliedad worre unn dodemid henn die Judde Glaischbreschdigung erhalde. 1848 ware vun de jiidische Beschäfdischde 61% Kauflaid, 25% im Hondel tädisch. Said de Midd vum 19. Johrhunnerd ware die Judde im schdädtische Leewe waideschdgehend indegrierd.

Endwigglung vun de jiidische Bevelgarung in Schbaya vun 1818 bis 1905

Johr 1818 1823 1824 1830 1841 1848 1849 1855 1861 1867 1880 1890 1895 1900 1905
Jiidische Oiwuhner 80 155 190 209 301 272 319 370 425 440 539 535 509 520 476

Im 19. Johrhunnerd henn als Oirischdunge ä Synagog, ä Israelidischi Volgsschul, en riduelles Båd, ä Gemäändebibliothek unn en Friedhof beschdanne. Jiidische Varoine ware im 20. Johrhunnerd de 1911 gegrindede verainische Unnerschdidzungsvaroi midd de Central-Kass unn de Schbende-Kass, de 1860 gegrindede Israelidische Frauevaroi (baide Unnerschdidzung vun Hilfsbedirfdische), de Varoi fer jiidische Gschischd unn Lideradur, de Central-Varoi, de Synagogechorvaroi, de Varoi fers Israelidische Aldasheem fer die Palz e. V. unn de Wohlfahrtsfonds vum Rabbinadsbezärk Frongedahl.

Nadsionalsozialismus Schaffe

 
Mahnmål fer die debordierde Judde am ehemolische Schdondord vun de Synagog

1933 hawwe 269 Judde in de schdadt gelewd. Uffgrund vum zunemmende wärdschafdlische Boykott sinn viele Judde ausgewannerd unn die Bevelgarungszahl is oigsaggd. Boim Novembapogrom 1938 is die schbayra Synagog niedagfaggeld, jiidische Haiser unn Gschäfde zerschderd unn de jiidische Friedhof gschänded worre. Die jiidische Männa sinn noch Dachau vaschlebbd worre unn viele sinn gflohe. Im Oggdowa 1940 sinn die vabliwwene 60 Bewohner noch Gurs debordierd worre. Die maischde sinn do odda in Auschwids umgebrochd worre, ner wennische henn de Holocauschd iwwerlewd.

Kwällä Schaffe