Karl Gottfried Nadler

Jurischt, Pälzer Mundaatdischder un Fachaudor
(Nochgschiggd worre vun Karl Christian Gottfried Nadler)
Dialegd: Heidlberjerisch

Da Karl Christian Gottfried Nadler (* 19. Auguscht 1809 in Heidlberg; † 26. Auguscht 1849 in Heidlberg) waa en Jurischt, Pälzer Mundaatdischder un Fachaudor. Soi Gedischde un Gschischde sin uf Heidlberjerisch (Kurpälzisch) un månschmol uf Schdandaddeitsch gschriwwe.

Nodler-Denkmol uff em Kråhneblatz in Heidelberg

Soi Lewe un Wiage Schaffe

Da Kall Nadler is am 19. Auguscht 1809 in da Auguschdinergaß 7 in Heidlberg uf di Welt kumme. Soin Vadder, da Karl Philipp Nadler, waa Organischt in da Luderische Gemoinde. Di Mudder hot Elisabethe Wilhelmine, geboareni Barth, gheeße. Soin Bruder, da Heinrich Friedrich Nadler, 1811 uf di Welt kumme, waa bragdischer Azt in Bredde. 1848 iss-er noch Newark in de Veroinischde Schdaade vun Amearika gflischt. Nochem friehe Dod vun soine Eldare, da Vadder 1813, di Mudder 1821, hawwe sisch in Unggl un e Dånde um-en gekimmert. Er hot dånn in da Zigglhaiser Låndschdrooß 21 gewuhnt, demm schbädare Waldhorn ob der Bruck (Scheffelhaus), des 1965 abgerisse worre is.

Vun 1826 bis 1831 hod da Kall Nadler an da Heidlberjer Universidäd Reschtswisseschafde schdudiert. Während-em Summersemeschder 1830 war-er dazwische an da Uni Berlin. In Heidelberg warer erscht als Aktuar, des is en Schreiwer, un dånn als Adfokat dädisch.

Im Johr 1834 hod-er di Luise Götzenberger gheiert. Des waa di Schwesder vum Moler Jacob Götzenberger, wu 1844 di Drinkhall in Bade-Bade mit Bilder aus Mäasche vum Schwazwald ausgemolt hot. Im selwe Johr is soin Sohn Heinrich uf di Welt kumme. Der is schbäder Parrer worre. Schun im Johr druff is soi Fraa, di Luis, gschdorwe. 1839 hod-er nochemol gheiert, di Elisabet Josephine, geboareni Kempf aus Moinz. Aus derre Eh is e Dochder, di Marie, hervorgånge.

Zwische 1838 un 1845 hod er em Große Bärjerausschuß in Heidlberg åghert. Daß-er währen-da Badische Refoluziun 1848 e Schbottlied uf de Hecker un äns uf de Struve gschriwwe hot, hod-em nadierlisch net bloß Freinde oigebrocht.

Nochdem-er an da Lung erkrånggt is, waar-er vum 18. bis 24. Auguscht e paa Dag in Bade-Bade in Kur. Nur zwee Dag noch soiner Rickkehr noch Heidelberg iss-er am 26. Auguscht 1849 mit erscht 40 Johr in soim Haus, demm Palais Boiserée am Kallsblatz, an soiner Krånkheit gschdorwe. Daß Hegger-Åhänger vorher e Addetad uff-en veribt hedde, wu-er nur knabb iwwerlebt hett, is e weit verbreidtes Gerischt, wu net belegt un wahrschoints uuwohr is[1]. Soi ledschdi Ruh hodd-er uf-em Heidelberjer Bergfriedhof gfunne.

Newa zahlreische Gedischde un Gschischde uf Pälzisch un månschmol aa uf Schdandaddeitsch hod-er 1830 en sadiarisch-zeidgriddische Romån gschriwwe, wu leider verloaregånge is.

Ugfähr im Summer 1846 hots im Hutzelwald am Gaisberg in Heidelberg gebrennt. Des hot en zu soim bekånndschde Gedischt „Der Brand im Hutzelwald“ verålaßt, e långes Gedischt, wu in da Frählisch Palz enthalde is. Noch demm Gedischt hot dånn da Max Barrack 1894 in Schwånk gschriwwe, mim selwe Nåme.

Gedengge Schaffe

Im Johr 1897 hot ma in da Ålag in Heidlberg e Denkmol fä de Nadler uffgschdelld, wu ma 1938 uf de Kråhneblatz versetzt hot, wus hait noch schdeht. Ihm zu Ehre gibt-s in da Aldschdadt zwische da Ålag un da Bleck e Nodlerschdrooß. In da 1903 ferdischgschdellde, im Jugendschdil erbaude Heidlberjer Schdadthall is im Vorraum groß als Bodemosaig der Schriftzug „Fröhlich Pfalz Gott erhalt's“ oigelosse un auße an da Schdadthall is-er newa annare fä Heidelberg bedeidende Persenlischkeide daagschdellt. Nodlerschdroße gibts aa in Eppele, Månnem, Mosbach, Nußloch un Schwetzinge. Uff soim Grab uffem Bergfriedhof in Heidlberg schdeht e schdänernes Kraiz mi de Worde: „Isch-s e Grab noch Wunsch Dir, Du Pälzer Dischder, worre? Gewiß ruht sisch-s leischd do howwe im sunnische Bäjg. Gugg nuff uf di Hehe, die sinn voller Woi un Keschde, deil di Zweige vornenaus, do liggt di frählisch Palz!“ Im Orginal isses uf Schdandaddeitsch verfaßd un heeßt: "Ist ein Grab nach Wunsch Dir, du Pfälzer Dichter, geworden? Sicher, es ruht sich leicht hier in dem sonnigen Berg. Schaue hinauf zu den Höhen, sie sind voll Wein und Kastanien, teile die Zweige nach vorn, da liegt die fröhliche Pfalz!".

Werge Schaffe

  • Der Glocken-Gießer im Bierhause. Zweiter Teil des Liedes von der Glocke. Eine Parodie, 1843
  • Fröhlich Palz, Gott erhalts! Gedichte in Pfälzer Mundart, 1847
  • Guckkastenlied vom großen Hecker, Schbottballad, uff Schdandaddeitsch, 1848
  • Ein schönes neues Lied von dem weltberühmten Struwwel-Putsch, uff Schdandaddeitsch, 1848

Beide Gedischde sinn in schbädare Ufflare vun da Frählisch Palz endhalde.

Am End vun da „Fröhlich Palz“ hod-er Bemergunge zur Ausschbrooch un Grammadig vum Kurpälzische un e kläns Wärderbuch gschriwwe.

E Beischbiel Schaffe

Äns vun de kärzare Gedischde aus da Frählisch Palz

Die Abodhekersbüchs.

Manch aldi Abodhekersbüchs
  Führt Tiddel groß un schwer,
Un mächt mar ihren Deckel uf,
  Do schtinkt se un is leer.

E Mancher schreibt sich „Von“ un „Auf“,
  E Mancher heeßt „Herr Rath“,
Un wie der Abodhekersbüchs
  geht’s dene Männcher grad.

Wann Ener gar mit Tiddel prahlt,
  Kannscht schwöre; do is nix!
Do is es leer un schtinkt, wie in
  Der Abodhekersbüchs.

Behalt die Lehr, un merkscht, daß's schtinkt!
  So schnubb, un plauder nix:
Sag: „Herr Baron, Herr Rath“ - un denk:
  Du Abodhekersbüchs;

Doch wann als Mann dich Ehr und Pflicht
  Emol zum Redde zwingt,
Dann schnubb nit aus Verlegenheit, -
  Sag laut un gradaus: 's schtinkt!

Soi Reschtschreiwung Schaffe

Fä nasale Vokale schreibt-er de Vokal un e „n“ mit Zirkumflex (^) druf. Beischbiele sin di Wärder an, dran, dovun, gedhan, keen, ein, mein. Obwohl-s des jo im Kurpälzische net gibt, hod-er „ö“ un „ü“ ausgschriwwe. Am End vun soiner Fröhlich Palz gibt er awwer e Åleidung zur Ausschbrooch, daß ma s „ö“ „hell, beinahe wie ee, nur mit entferntem Beiklang von o“, un s „ü“ „hell, fast wie i“ ausschbrischt. S dient also zum leischdare ugewuhnde Lese vum Dialegd un zur Unnerscheidung zu ånnare e- un i-Laude.

Quelle Schaffe

Im Indernet Schaffe

Änzlnochweis Schaffe

  1. Hans-Martin Mumm: Rezension zu „Werner Schindler: Ruhm und Zauber Heidelbergs“, in: Heidelberg, Jahrbuch zur Geschichte der Stadt 4, 1999, 309f