Libye (arabisch: ‏ليبيا‎ Lībiyā, amdlisch: Große Sozialisdische Libysch-Arabische Volks-Dschamahirija) is en Schdaad im Norde vun Afrika. Uugfähr 6,4 Millione Lait wohne in dem Schdaad midd enerer Fläsch vun 1,7 Millione km², dodraus ergebbd sisch ä Bevelkerungsdischd vun 3,3 Oiwuhner pro km². Des Lond befind sisch Oofang Sebdemba 2011 als noch im Birscherkriechszuschdond, des heeßt, en Dääl werd vun de legale Regierung kondrollierd, en onnere vum Iwwergongsrad. Mid em HDI vun 0,755 is Libye de hechschdendwiggelsde Schdaad vun Afrika, des hot es dem viele Erdeel zu vadonge, awwa aach den Reforme in de Bildung unn im Sozialsyschdem. Die libysche Haubdschdadt is Tripolis.

De Fändel vu Libyen
Laach vun Libye in Nordafriga

Geografie Schaffe

 
Topographie vun Libye

De greeschd Dääl (90%) vun Libye is vun de Wischd Sahara bedeggd. Im Norde, an de Middlmeerkischd, herrschd Middlmeervegetatsion. Ner do reschned es, dass mer in begrenzdem Maase õõbaue konn, Aggafläsche in de Wischd find mer nur an Oase. Im Nordweschde find mer ä Kischdeewene, des Innelond is hiegelisch, de Nordoschde iss ziemlisch flach, ner bai Benghasi find mer en Kischdegebirge. Im Siede befind sisch des Hochgebirge Tibesti mid dem hechschde Bärsch vun Libye, dem 2.267 m hohe Bikku Bitti. Die drai große Regione vun Libye sinn Tipolitanie im Nordweschde, de Fezzan im Siedweschde unn die Kyrenaika im Oschde.

Libye hot raische Erdeelvorkomme an de middlere Kischd unn im Innelond, außadem sinn noch riesische Wassavorkomme aus de ledschde Aiszaid vorhande, die werre mid riesische Wassa-Paiplains im gonze Lond vatailt (Great Man Made River Project).

Die Oschd-Weschd-Ausdehnung bedrägd 1.500 km, die Nord-Sied-Ausdehnung 1.350 km. Nachbarschdaade sinn Tunesie im Nordweschde, Algerie im Weschde, Niger im Siedweschde, Tschad im Siedoschde, Sudan an de siedlisch Oschdgrenz unn Ägypte im Oschde. Die Middlmeerkisch im Norde is 2.000 km long. Libye iss nach Algerie, Kongo unn dem Sudan des vertgreeschd Lond vun Afrika.

Gschischd Schaffe

Ab 2000 v Chr. konn mer die Bsiedlung dorsch Berberschdämm nochwaise. Vun denne kummt aach de Nååme Libye, wail die Ägybda denne die Bzaischnung Lebu gewwe henn. Ab 1000 v Chr. henn die Phenizia die Schdädt Sabratha, Leptis Magna unn Oia gegrinded, ausm ledschdare is schbäda aach die Haubdschdadt Tripolis hervorgånge. 870 v. Chr. henn se Karthago gegrinded, des hot sisch schnell zer schdärgschde Handelsmachd im wesdlische Middlmeerraum endwiggeld. Edwas schbäda grinde aach die Grieche ihre Kolonie in Libye, um 630 v. Chr. die Schdadt Cyrene, vun dem sisch de Nååme Cyrenaika fers gonze esdlische Libye ablaide dudd. 146 v. Chr. henn die Reemer es Karthago zerschderd unn demit des zug'herische Raisch endgildisch zerschlaaache. Dodemid henn sie die Iwwermachd im wesdlische Middlmeerraum iwwernumme unn die Kischderegione vun Libye sinn in derre ihr Raisch oigegliederd worre. Im Johr 395 hot die Tailung vum reemische Raisch schdaddg'funne unn dodemid is aach Libye gedääld worre: die Weschdhälfd ons ladainische Weschdrom, die Oschdhälfd ans griechische Oschdrom. Im Johr 430 erowwere die Vandale es haidische Libye unn schdarde ihre Invasion Rischdung Rom. De Osdreemische Kaisa hots zerickerowwere könne, awwa aach net des gonze Gebied.

Ab em Johr 640 sinn die Arawer ins haidische Libye oigedrunge unn henn die Beduine islamisierd, im 11. Jh. is aach die chrisdlisch-andige Schdadtkuldur zu End unn Tripolis is Provinzhaubdschdadt worre. Schbäda hot sisch die Herrschafd schdändisch abg'wechseld, erschd henn die Schbanjer Libye an Malta gewwe, 1551 hots Osmanische Raisch oigenumme, 1843 hot de Sanussi-Orde vor allem im Oschde die Machd iwwernumme. Im 20. Jh. henn die Idaljener unn Bride sisch Dääl vun Libye genumme, 1934 is Libye donn offiziell idlajenischi Kolonie worre. Zwische 1941-43 war Libye en Kriegsschauplatz, die Idaljener unn Daitsce henn versuchd, des Lond gege die Bridde unn Amerikõõner zu vertaidische, awwa denne is die Oinahm gelunge unn die gefirschdede Siedfrond is endschdanne. Nochm Kriegsend is Libye unner UN-Mandad vun Großbritannje unn Frongraisch verwalded worre.

1951 is Libye uuabhängisch unn en Keenigraisch worre, hot awwa Militärbase on Großbridannje unn die USA abdrede müsse. De Keenisch hot aach proamerikanisch regiert, awwa des hot 1969 geended, als de Gaddafi geputscht hot. Des hot aach dedrõõ gelege, dass Erdeel g'funne worre is unn des zu soziale Probleme g'fiehrd hot. De Gaddafi hot donn die direggde Volgshärrschafd oig'fiehrd (war awwa faggdisch selbschd an de Machd) unn die Eelg'sellschafde vaschdaadlischd. 1975 hot Libye an Abkomme midd de UdSSR, welles wärdschafdllisch-teschnischi unn milidärischi Zammearwaid beinhalded hot, Libye hot unner annerem aach Waffe vun de SU gelieferd g'ried. Libye is mehrmols vadäschdischd worre, islamisdische Terrorischde in Palästina unn die IRA zu unnerschdüdze. Õõfong vum Johr 2011 hot im Rahme vum Arabische Friehling in Libye en Birgerkriesch begonne, wail die Lait mehr Birgerreschde fer sisch oigeforderd henn. Die Rebelle hawwe bis zum End vum Oggdoba alle Schdädt oigenumme unn de Gaddafi umgebrochd. Noch aischene Õõgaawe will die Iwwergongregierung en demogradisches Syschdem uffbaue.

Websaide Schaffe