Unnaschied vunde Gschischde vun "Speyer"

Inhalt gelöscht Inhalt hinzugefügt
YMS (Dischbediere | Baidräsch)
Linkfix
Zail 36:
[[Datei:Speyer dom 11.jpg|miniatur|Dumm in Schbaija midm [[Dummgaade]]]]
[[Datei:MaximilianstraßeSpeyer.jpg|miniatur|Bligg vum [[Aldperdel|Aldbeadl]] iwwa die [[Maximilianstraße (Speyer)|Maximiljoanschdrooß]] („Via Triumphalis“) uffde [[Speyerer Dom|Schbaimara Dumm]]]]
 
'''Schbaija''' ischä [[Palz (Reg.Bez.)|Pelsa]] Schdadd om [[Rhoi]], wu inde [[Oberrheinische Tiefebene|Owwarhoinischi Tiefewene]] liesche dud, do wude [[Schbayabach]] inde Rhoi noi kummd. In Schbaija dun im Aachebligg on die 50.000 Laid leewe.
 
Zeile 59 ⟶ 60:
=== De Fluss ===
[[Datei:Blick auf den Altrheinarm Rundedebunk, rechts die Insel Horn, Speyerer Auwald.JPG|miniatur|links|[[Speyerer Auwald|Schbaimara Auwald]], Bligg uffde Aldrhoiaam ''Rungedebungk,'' reschds die ''Insl Horn'']]
 
Frija hodsischde Rhoi duasch die owwarhoinisch Tiefewene gschlengeld, bismon'n im 19. Jaahunad bgradischd hod. Iwade Zaid hodado donn a imma widda soin Wesch nai gsuchd. Midde Bgradischung sind ä paa Aldroiäam iwrischgbliwe un hawen ogfonge s'Londschafdsbild zu bräsche. A haid komma die ejemolischi Rhoiäam a duasch de tibische Bwugs erkenne, a do wus kä Wassa me hawe dud.
 
Zeile 65 ⟶ 67:
S'Hochgschdaad komma guud seje un bild ä Folsch vun Halbgrais, dowude Rhoi frija mol gflosse isch. Siedweschdlisch vun Schbaija lischd [[Berghausen|Beaschhause]] onde Owakond vum Hochgschdad un laafd noch Noadoschde umde Schbaimara [[Vogelgesang|Vochlgsong]] rum, bisses eschdlisch onde Rhoi om Dummhischl kumme dud. Vun doad folschds noch Noadweschde de Johannesschdrooß, de Woamsa Londschdrooß noch Noade, m'easchde Deel vunde Waldseja Schdrooß, donn waida iwade Buche- un Ealeweesch noadeschdlisch iwas Feld bis zum Schbidserhoihof un vun doad bis waida neadlisch onde [[Binsfeldseen|Binsfeldseje]] voabai noch Oddaschdadd.
 
Wail Schbaija ginschdisch onde Flussterrasse lische dud un wischdisch gwesd isch, hod die [[Bayern|bairisch]] [[Landesvermessung|Londvamessung]] nochde [[napoleonischenNapoleonische KriegenKriege|napoljonischi Griesch]] ä [[Vermessungsnetz|Vamessungsneds]] og'leschd. Des isch donn a Grundlaach fas said 1805 g'blonde naije Rhoibed un fadie Vamessung vum naije [[Rheinkreis|Rhoigrais]] gwesd. Unam großheazochlisch-badische Owainschnijea Johann Gottfried Tulla homda 1819 ä [[Basislinie|Grundlinije]] zwische Schbaija un [[Oggersheim|Oggasche]] gmesse.
 
=== De Wald ===
Zeile 77 ⟶ 79:
== Gleeni Gschischd ==
[[File:Speyer (DerHexer) 2010-12-19 054.jpg|thumb|right|De Goldene Huud im Hischdorische Museum]]
 
Weesche de Funde ausde [[Jungsteinzeit|Jungschdoinzaid]], de [[Bronzezeit|Brosezaid]], de [[Hallstattzeit|Hallschdaddzaid]] unde [[Latènezeit|Ladenezaid]] weesma, dass frija schun die Laid bsondas inde Neeh vum Rhoi gsiedld kabd hawen.<ref name="Kohlhammer">''Geschichte der Stadt Speyer.'' Bd. 1, Kohlhammer Verlag, Stuttgart 1982, ISBN 3-17-007522-5.</ref> Die Laach om Rhoi, wu schun frieh en wischdische Veakehrsweesch gwesd isch un glaichzaidisch awa a sischa voa Hochwassa uffde Terasse noh om Fluss, sind Grind gwesd do schun frieh zu siedle.<ref>Sabine Schleichert: ''Die Stadtverfassung von Speyer und Worms in staufischer Zeit. Ein Vergleich'', GRIN Verlag, 1992, ISBN 978-3638226028, 92 Seiten</ref> Ena vunde bkonnschde Fund vun domols ischde [[Goldener Hut von Schifferstadt|Goldene Huud vun Schiffaschdadd]] vun 1500 v. Chr., wuma uffm Feld 10 km noadweschdlisch vun Schbaija gfunne kabd hod. Inde Johannesschdrooß hodma a ä fadie Pals seldenes [[Kelten|keldischs]] Grawb ausde Zaid 50 - 20 v. Chr. gfunne kabd.
 
Zeile 101 ⟶ 104:
=== Andige ===
[[Datei:Karte limes.jpg|miniatur|links|Noviomagus im Remische Raisch]]
 
Die Reema hawen 50 v. Chr. [[Gallien|Gallije]] unaworfe gkabd, wuduasch de Rhoi ä nadirlischi Grens vun iam [[Römisches Reich|Raisch]] gwesd isch. Um 10 v. Chr. hodma donn ä [[Römische Militärlager|Milidealaacha]] faän Drubb uffgschdeld, was donn de Ofong fa die Schdadd gwesd isch. De remisch Kaisa [[Augustus]] hod donn zugschdimmd, dassma Laid vum geamonisch Schdomm vunde [[Nemetes|Nemeda]] oasiedle dud. Schbeda, nochde [[Schlacht im Teutoburger Wald|Schlachd vum Teudebuascha Wald]] isch's Laacha duaschä naijes easezd worre. Iwwaresch dodvu hodma im jiddische Vieadl funne. Aus de easche Schaddveadl, de [[Vicus (Rom)|Vici]] uff [[Latein|Ladoin]], wu sisch ums Laacha gbild kabd hawen, hodsisch donn die Schdadd endwiggld. Donn isch nochä driddi Feschdung uffgschdelld worre, wuma donn awa uffgewe hod, wail Schbaija a kän Grensposchde un a nemme miliderisch wischdisch gwesd isch. Die Siedlung, wu gbliwwe isch, isch donn Haubdschdadd „Civitas Nemetum“ vunde Geschnd vunde Nemeda worre.
 
Zeile 109 ⟶ 113:
=== Middlalda ===
[[Datei:Speyer Stadtentwicklung.jpg|miniatur|200px|Endwigglung vun Schbaija]]
 
Abm 7. Jaahunad isch donn Schbaija widan Bischofssids gwesd. Im Joa 969 hodde Kaisa [[Otto der Große|Oddo de Große]] de Bischofskeasch s'[[Kirchliche Immunität|Immunidesbriwilesch]], ä aischini G'rischdbaakaid un Kondroll iwa [[Münze|Minze]] un Zoll gewe. Abm Joa 1030 hodde Kaisa [[Konrad II. (HRR)|Konrad II.]] midm Bau vum Dumm oafonge losse. Die easchd [[Jüdische Gemeinde Speyer|jiddischi Gmoind vun Schbaija]] hodsisch weschm Bischof [[Rüdiger Huzmann]] im 11. Jaahunad ogsiedld. Newe de onare [[SCHUM-Städte|SCHUM-Schded]] [[Worms|Woams]] un [[Mainz|Meens]] hodsisch a in Schbaija die [[Aschkenasim|aschkenasischi]] Kuldua endwiggld. Im Joa 1111 hodde [[Heinrich V. (HRR)|Heinrich V.]] soin Vadda im Schbaimara Dumm baigsedzd un on dem Daach hodda a de Schdadd [[Urkundeninschriften des Speyerer Doms|waidraischndi Briwilesche]] gewe. Die Birscha vun Schbaija hawen peasenlischi Fraihaide krischd unde Inhald vum Brief hodma om Boadaal vum Dumm ogbabbd, awa s'isch donn schbeda valore gonge.<ref>[http://www.speyer.de/de/tourist/salierjahr/buergerfreiheit 900 Jahre Bürgerfreiheit]</ref> Im 13. Jaahunad hods in Schbaija donn Schdraidaraije zwische de Schdadd unem Bischof unde [[Stift (Kirche)|Schdifde]] iwa die "stadtherrlichen Rechte" gewe. Do hod sisch donn s'[[Domkapitel|Dumkabidl]] als Geschna zude Birschaschafd endwiggld. Inde Midd vum Jaahunad isch a beleschd, dasses in Schbaija „effendliscches Aischedum“, also schdedische Grundbsids gewe hod. Im 14. Jaahunad hod sisch donn im Konfligd um die Raadsbsedzung zwische de Minza-Hausgnosse unde Zinfd in Schbija donnä roini Zunfdvafassung duaschgsedzd. Donoch sin die Hausgnosse bloss noch äni vun 14 Zinfd gwesd un hawen 1349 uff ledschdi Voareschd vazischde misse.<ref>''Geschichte der Stadt Speyer.'' Bd. 1, Kohlhammer Verlag, Stuttgart 1982, ISBN 3-17-007522-5, S. 314–332.</ref>
 
=== Schdaddreschd un Raischsdaach ===
[[Datei:Speyer 1550.jpg|miniatur|links|Osischd vunde Schdadd inde Zaid vunde Raischsdaach. [[Holzschnitt|Holzschnidd]] vum [[Sebastian Münster]] soim ''[[Cosmographia (Sebastian Münster)|Cosmographia universalis]],'' Basel 1550]]
 
Inde zwedde Helfd vum 14. Jaahunad isch glaa worre, dass die Schbaijmarischi Bischheef ian schdaddherrlische Oschbruch nie uffgewe kabd hawen. Die Bischheef hawen sisch Unaschdidzung vum Kaisa [[Karl IV. (HRR)|Karl IV.]] un vonde [[Kurpfalz|Palsgrafe]] kold un die Schdadd hod sisch nemme uffn Kaisa valosse kenne.
 
Zeile 125 ⟶ 131:
=== Naizaid un Moderni ===
[[Datei:Speyer vor 1750.jpg|miniatur|Schbaija voa 1750]]
 
Zwische 1530 un 1620 ischs in Schbaija friedlisch gwesd, awa inde Joa 1539, 1542, 1555 un 1574 isch Schbaija vunde [[Pest|Peschd]] heemgsuchd worre. De [[Schmalkaldischer Krieg|Schmalkaldischi Griesch]] im Joa 1546 hod uff Schbaija ken diregde Euifluss kabd. 1612 isch noch zee Joa Erwed die ’’Chronica der freien Reichsstadt Speier’’ vum [[Christoph Lehmann]] rauskumme un hod im Lauf vunde Zaid via Ufflaache kabd. Im [[Dreißigjähriger Krieg|Draißischjehrische Griesch]] in de Joa 1618–1648 isch Schbaija imma widda vun Drubbe bsedzd worre un ischä Drubbelaacha, Vasorschungs- un Flischdlingsoad un Lazaredd gwesd bis 1650 die ledschde fremde Soldaade die Schdadd gonge sin.
 
Zeile 134 ⟶ 141:
 
[[Datei:Speyer um 1900.jpg|miniatur|rechts|Schbaija vum Weschde um 1900]]
 
Nochm easchde Weldgriesch isch Schbaija zsomme midm ling'ge Rhoiufa vunde fronsesischi Aamee bsedzd worre. Om End vum Joa 1918 hods fronsesische Milidea unam Genaral Gérard s'„Freie-Pfalz“-Beweschung vum Eberhard Haaß un onare Sebaradischdegrubbe im Rhoilond gfeadad. Schun 1919 hod donn die „Freie-Pfalz“ n'Pudschvasuch fa ä audonomi Pals unnanumme, wu awa voa'allm weschm Regierungsbräsidend [[Friedrich von Chlingensperg auf Berg]] (1860–1944) gschaidad isch. 1930 isch donn die fronsesische Bsadzungsmachd widda abg'riggd.
 
Zeile 164 ⟶ 172:
=== Schdaddsieschl un Wabbe ===
[[Datei:Speyer Siegel.jpg|miniatur|Schbaimara Schdaddsieschl]]
 
Saidm 13. Jaahunad hod Schbaija uffm Schdaddsieschl de Dumm druff. Do komma die Oasischd vum Noade seje, wailse de Raichsherold als „embfehlensweada un eawirsischa“ ongseje kabd hod.<ref>Karl Heinz Debus: ''Das große Wappenbuch der Pfalz.'' Neustadt an der Weinstraße 1988, ISBN 3-9801574-2-3.</ref>
 
Zeile 169 ⟶ 178:
 
=== Schdaddraad ===
Im Schbaimara [[Stadtrat|Schdaddraad]] hods 44 [[ehrenamt|eareomdlischi]] Raadsmidglieda, wu oam 7. Juni 2009 baide Kommunalwahle in Rhoilond-Pals gwehld worre sin unem [[hauptamt|haubdomdlische]] [[Oberbürgermeister|Owabirschameeschda]], wude Voasids hawe dud.<ref name="Wahl_2009">[http://speyer.de/de/rathaus/stadtrat/sitzverteilung09/ausschussverzeichnis_gesamt.pdf Verzeichnis der Mitglieder des Stadtrates der Stadt Speyer, der Ausschüsse und der sonstigen Gremien]</ref>
 
Die Sidsvadeelung im gwehlde Schadraad isch:
Zeile 362 ⟶ 371:
[[File:Speyer Domplatz pano.jpg|miniatur|center|800px|Rundrumbligg uff Schbaija om Dummblads]]
[[Datei:Altpörtel.jpg|miniatur|150px|S'[[Altpörtel|Aldbeadl]]]]
 
S'b'daidnschd Bauweag in Schbaija ischde [[Speyerer Dom|Dumm]], wu 1981 als zweddes daidsches Kulduadeng'gmol ins [[United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization|UNESCO]]-[[Weldkulduaeawe]] uffgnumme worre isch un wu als's'gregschde [[Romanik|romonische]] Bauweag vunde Weld gelde dud. Unam [[Kaiser|Kaisa]] [[Konrad II. (HRR)|Konrad II.]] hod 1030 s'Bauwe oagfonge. Wisawie isch die 1041 gwaidi [[Krypta|Gribda]], wus Grabg'leesch vunde [[Salier|Salija]] isch.
 
Zeile 373 ⟶ 383:
[[File:Speyerer Dom.jpg|miniatur|left||1000x120px|Rundrumbligg im Dumm]]
<!---[[Datei:SpeyerCathedralSonnenbrücke2.JPG|miniatur|120px|links|Noadsaid vum [[Speyerer Dom|Dumm]] mide Sunnebrigg]]--->
 
In Schbaija hods bis zua Zaschderung im [[Pfälzischer Erbfolgekrieg|Pelsische Eabfolschegriesch]] n'Haufe Keasche, Gleschda un Kabelle gewe, wu awa bis uffä paa wenische Reschd vaschwunne sin. Nochm Pelsische Eabfolschegriesch hodma midm Widdauffbau im 18. Jaahunad die [[Dreifaltigkeitskirche (Speyer)|Draifaldischkaidskeasch]] als luddarischi Schdaddkeasch un die Hailischgaischdkeasch fa die refoamierdi Gmoind gbaud. Om End vum 19. un Ofongs vum 20. Jaahunad hodma die [[Gedächtniskirche (Speyer)|Gdeschdniskeasch]] gbaud, wu on die [[Speyerer Protestation|Schbaimara Brodeschdazion]] vun 1529 eainnere dud. Visawi vun de Keasch isch donn die kadolisch [[Josephskirche|Josefskeasch]], wuma als Reagzion uffde Bau vunde Gdeschdniskeasch bauwe un 1914 oiwaje gmissd hod. Inde Joa 1953 un 1954 isch im haidische [[Alter Friedhof Speyer|Adenauwapaag]] die [[Bernhardskirche (Speyer)|Bernaduskeasch]] als daidsch-fronsesischi Friednskeasch un Zaische vunde Vasehnung gbaud worre. Naije Keasche hods im Schdadddeel [[Speyer-Nord|Schbaija-Noad]], wuma die Keasche [[St. Konrad (Speyer)|St. Konrad]] un die [[Christuskirche (Speyer)|Christuskeasch]] gbaud hod sowie in [[Speyer-West|Schbaija-Weschd]] de [[St. Otto (Speyer)|St. Oddo]] un [[St. Hedwig (Speyer)|St. Hedwisch]] un die evong'gelisch [[Johanneskirche (Speyer)|Johonneskeasch]] un in [[Speyer-Süd|Schbaija-Sied]] die [[Auferstehungskirche (Speyer)|Uffeaschdejungskeasch]]. Dodzu hods noch die evong'gelisch [[Heiliggeistkirche (Speyer)|Hailischgaischdkeasch]].
 
Zeile 378 ⟶ 389:
 
[[Datei:Dom291209.JPG|miniatur|rechts|De Dumm on Woihnachde]]
 
Inde Lisdchd vunde Keasche, Gleschda un Kabelle, wus bis 1689 in Schbaija gewe hod, meend „*“ hods nochn Reschd un „**“ hods noch.
 
Zeile 415 ⟶ 427:
=== Sinagoge ===
[[Datei:Judenbad Speyer 7 entrance to the pool.jpg|miniatur|hochkant|120px|S'Judebad ([[Mikwe]])]]
 
Die [[Synagoge Beith-Schalom|Sinagog Beith-Schalom]], des heesd „Haus des Friedens“, isch saidm 9. Novemba 2011 ä Schbaimara [[Synagoge|Sinagog]] - die viead saidm Beschdeje vunde [[Jüdische Gemeinde Speyer|jidischi Gmoind in Schbaija]] - uns Gmoindezendrum vunde [[Judentum|Jidisch]] Kuldusgmoinde vunde Rhoipals.
 
Zeile 425 ⟶ 438:
=== Museje ===
[[Datei:Speyer BW 2.JPG|180px|links|miniatur|Oigong vum Hischdoorische Museum]]
 
In Schbaija hods ä paa Museje. S'bekoanndschde ischs [[Historisches Museum der Pfalz|Hischdoorische Museum vunde Pals]] uns [[Technikmuseum Speyer|Teschnig-Museum]]. S'Hischdoorische Museum zaischd remischi un middlaldalischi Fundschdigg ausde Geschnd un Reschd vum alde Dumm un a’n bdaidnde Fund ausde [[Bronzezeit|Brosezaid]], de [[Goldener Hut von Schifferstadt|Goldene Huud]], wuma in Schiffaschdadd gfune kabd hod. S'Teschnig-Museum lischd uuwaid vunde Schdadd un schdelld teschnischi Schdigg wie Fah- un Fluuchzaisch aus. Woma iwade Rhoi kumme dud, komma guud die [[Boeing 747-230]] „Schleswig-Holstein“ un die russisch Raumfähr [[OK-GLI|„Buran“]] seje.
 
Zeile 475 ⟶ 489:
=== Uniweasideed ===
[[File:Aula der Universität Speyer. Wappenwand auf der Westseite.JPG|thumb|280px|Wappewand vun de Deitsche Universidäd fer Verwaldungswissenschafde Schbaja]]
 
Schbaija ischä Uniweasideeds-Schdadd midde poschd-uniweasidere Bildungsoirischdung, de [[Deutsche Hochschule für Verwaltungswissenschaften Speyer|Daidschi Uniweasideed fa Vawaldungswisseschafde Schbaija]], wu a die enzigschd Uniweasideed vun dea Aad fade gsomde hehare Vawaldungsdinschd inde Bundesrebublig Daidschlond isch.
 
Zeile 484 ⟶ 499:
== Kuldua ==
[[Datei:SPWeihnachtsmN.JPG|miniatur|180px|links|Schbaimara Woihnachdsmaagd]]
 
Schbaija hodä braids Og'bod vun kuldurelli Eraignis un Weddbwerwb. Saide 950-Joafaija vunde Grundschdäleschung vum Schbaimara Dumm im Joa 1980 gibds die Indanazionali Musiggdaach „Dom zu Speyer“. Domols hodma midm Indanazionale Oaschlweddbwerb ogfonge un haid hods jedes Joa im Auguschd bis Ogdowa a Owende mit Komma- un gaischlischa Musigg un Sinfoniekonzead. Die Träschaschafd hods [[Domkapitel Speyer|Dummkabidl Schbaija]], s'SWR un die Schdadd Schbaija.<ref>[http://cms.bistum-speyer.de/www2/index.php?&cat_id=32338 Internationale Musiktage Dom zu Speyer 2012]</ref>
 
Midde „Halle 101“ hoddie Schdadd ä Musigg- un Kulduazendrum,<ref>[http://www.halle-101.de/verein.html Musikzentrum Halle 101]</ref> wu vum „Rockmusikerverein Speyer e.&nbsp;V.“<ref>[http://www.rockmusikerverein.de/ Willkommen auf der Homepage des Rockmusikervereins Speyer e. V.]</ref> gdrache wead. Die „Halle 101“ hod 2003 de Ehreomdsprais vum Lond Rhoilond-Pals krischd un vaoschdald Konzead un Paadies un feadad de Nochwugs.
<ref>[http://www.rockmusikerverein.de/ Willkommen auf der Homepage des Rockmusikervereins Speyer e. V.]</ref> gdrache wead. Die „Halle 101“ hod 2003 de Ehreomdsprais vum Lond Rhoilond-Pals krischd un vaoschdald Konzead un Paadies un feadad de Nochwugs.
 
S'dradizionsraische [[Speyerer Brezelfest|Schbaimara Brezlfeschd]] hods imma om zwedde Woche'end im Juli unds gild als's'greegschde Volgsfeschd om Owarhoi. A om zwedde Woche'end awa im Auguschd wead uffde Maximilijanschdrooß die ''Kaisadafl'' uffgschdelld. Zwee glenari Feschd hods donn noch im Friehjoa un im Heabschd. Im Schbedsumma kummd donn s'Aldschdaddfeschd om zwedde Woche'end im Sebdemba, wu donn inde Gasse inde Aldschdadd gfaijad wead. Im Winda, inde Voawoihnachdszaid hods donn de Schbaimara Woihnachdsmaagd, wu uffm alde Maagd zwischm Dumm unde Alde Minz uffgbaud wead un bis inde Janua schdeje blaibd.
Zeile 564 ⟶ 579:
==== Effndlischa Vakea ====
[[Datei:Speyerer Hauptbahnhof- Empfangsgebäude- von Bahnhofstraße aus 7.7.2009.jpg|miniatur|200px|De Schbaimara Haubdbohof]]
 
Schbaija kead zum ''Verkehrsverbund Rhein-Neckar'' (koaz ''VRN''), wuen [[Verkehrsverbund|Vakeasvabund]] im [[Rhein-Neckar-Dreieck|Rhoi-Negga-Draiegg]] inde Bundeslenda Rhoilond-Pals, Hesse un Baade-Wiaddebeasch isch. Do fahn Ziesch vunde [[Deutsche Bahn|Daidsch Boan]] awa a vun onare Vakeasunanehme, die S-Boan RhoiNegga un Schdrooßeboane un Busse.
 
Zeile 617 ⟶ 633:
 
== Webpeidg ==
* [[Wikipedia:Pordal:Schbaija|Boadaal Schbaija]]
* {{Commons|Category:Speyer|Schbaija}}
* {{Wikisource|Speyer|Schbaija}}
Zeile 626 ⟶ 642:
== Änzlnochwees ==
<references />
 
 
{{NaviBlock
Zeile 632 ⟶ 647:
|Navigationsleiste Landkreise und kreisfreie Städte in Rheinland-Pfalz
}}
 
 
<!---{{Normdaten|TYP=g|GND=4056179-3}}--->