Unnaschied vunde Gschischde vun "Kurpfalz"

Inhalt gelöscht Inhalt hinzugefügt
Keine Bearbeitungszusammenfassung
Keine Bearbeitungszusammenfassung
Zail 2:
[[File:Wappen Kurpfalz.svg|thumbs|250px|right|blau-waiß vun de Wittlsbach, Leewä vum Raisch]]
 
'''Kurpalz''' heeßd mär haid es ehmolisch räschdsrhoinisch-kuapälzisch Gebied um [[Mannheim|Monnem]] un [[Heidelberg|Haidlbärsch]], des wu vum [[Napoleon]] vun de gsamd ehemolisch Kurpalz abgschnidde woore un zu [[Baden|Båden]] gewwe worre is. Die gonz Kurpalz is awwa um än Vielfaches greeßa gewäßd: vun Simmere im Hundsbuggl bis dief inde [[Elsass]] un vun [[Lothringen|Lodringe]] bis tief inde [[Odenwald|Orewald]] hods kurpälza Gebied ghad.
 
== Gschichd ==
Zail 8:
=== Vum Palzgraf zum Kurfärschd ===
[[File:Goldene-bulle 1c-480x475.jpg|thumb|250|Sieschl vun de Goldn Bull]]
Die [[Palzgraf]]e ware im [[Heiliges Römisches Reich|Hailisch Reemisch Raisch vun de Daitsch Nadzion]] schun bal su hochgschdälld wie die Härzeesch. När ääna waa all de annan waid voraus: dea vum ("bai") [[Rhoi]] im Zendrum vum Raisch. Desdewesche wara aach glai vun Óófang óó bai de Kurfärschde middebai: die Färschdärzbischöf vun [[Köln|Kölle]], [[Trier|Tria]] un [[Mainz|Määnz]] mid ihrne Ärzschdifde un die [[Kurpfalz|Palzgrafschafd bai Rhoi]] hen de gonze Middlweschde inneghad, de Härzoch vun Sagse, de Maggraf vun Brandebursch un de Keenisch vun Beeme de Oschde vum Raisch - desdewesche sin die siwwene Kurfärschde worn. Un dodemid die Palzgrafschafd bai Rhoi ä Kurpalzgrafschafd.
 
Dass de [[Palz|Pälza]], wie märn ball ghäße hod, Ärzdruchsess waa (äm Kaisa soi färschdlische Owerkellnär, sozusache), waarä huchi Eea, dassr „Raischswikaa“ fär all Gebied mid frängischm un schwäbschm Räschd un alle Rhoilande waa, waa wischdscha: dodemid wara dord Schdellverdrehta vum Kaisa un sozusache soi Gschäfdsfiera un owwärschdä Rischda, Pärsonalchef un Haupdkassiee. Un er waa nadierlisch de regierende Färschd vun soinäre Kurpalz.
Zail 14:
=== Vun de Óófäng bis zu Reformadzion ===
[[File:Hd schloss.jpg|thumb|Joahunnadlong die Residenz: s [[Heidlberg|Haidlbärsch]]a Schloß]]
De ärsch Palzgraf bai Rhoi waa 1085 [[Heinrich II]] vun Laach. Anno 1214 is de Ludwisch de Kelemer als ärschda vunde Widdlsbacha än pälzisch [[KuafärschdKurfürst|Kurfärsch]] worrn - un die Widddlsbacha hän die Machd dann aach feschdghalde. Aischndlisch kennd mär se haubdsächlisch als Herscha vun [[Bayern|Bayan]], awwee des toischt: die hen aach [[Holland]] inde Händ ghad un halba [[Belgien|Belschje]] un aach sunsch nuch viel. Bayan un die Palz hense awwee guud feschdghalde, aach wanse sichsch dodebai uffgschbliddad hen in vaschiedne Linie - wann ää hie waa, isses Ärbe wiera an die annern zuriggfalle.
 
So hod die Palz zugenumme an Machd un Oifluss un 1400 is de Kurfärschd [[Rupräschd III]] sogar als [[Rupräschd I]] reemisch-daitscha Keenisch worn. Däm soi Ärwe hän donn awwee die [[Oberpfalz|Owwapalz]], [[ZweebriggeZweibrücken|Zweebrigge]]/Simmern und [[Mosbach|Mossbach]] gedäähld.
 
=== Reformation un Griesch ===
Zail 27:
Dozu isch die Kurpalz nuch viel meena zärschdiggld worre, als wie dosse voahea schun waa un mär hod die gonzi Owwapalz un all elsässisch-lodringisch Gebiede weggenumme. Arg gedroffe is die Palz aa worre fum habsburscha Kaisa Ferdinand II.: erschd hodda gejeiwwa de Beeme dänne ian im "Majesdädsbrief" feschdglehde Räschde widarufe, donn de Kurpalz die in de Goldne Bulle fäschdgschriwwne hegschde weldlische Kurwürde weggenumme un se de Bayan gäwwe un die gonz Owwapalz samt de gonz Unnapalz räschds vum Rhoi glai nuch dezu. Un schließlisch hodda die Palz aach nuch vunde Generalamneschdie augenumme, die wu fär all die annärn prodesdandische Raichsschdänd gegolde hod.
 
Im [[weschdfählische Friede]] hen mär zwaa die Unnapalz wirra zammegriehd und aach ä Kurwürd, awwee des waa ä nai, achdi, un dodemid nimmi de ärschde Pladz, sunnan de ledschde. Zumindsch, bis's don nuch ä naindi fär [[Hannover|Hannova]] gäbbe hod. <ref>Jürgen Steiner, Die pfälzische Kurwürde während des Dreißigjährigen Krieges (1618-1648), Speyer 1985</ref>
 
Gewinna waan vor allem [[Schweden|Schwede]] un [[Frankreich|Frongraisch]]. In ''"Meyers Konversationslexikon"'' vun 1889 hodds desweje aa gheeße:
 
:Das Reich verlor durch den Frieden eine Ländermasse von mehr als 100 000 km² mit 4,5 Millionen Menschen und erhielt eine ganz zerstückelte, wehrlose Grenze gegen Frankreich. Der Kaiser musste im Frieden auf den letzten Rest seiner Macht verzichten.
 
1685 ging die Kurpalz an die kadholisch Newelinie [[Pfalz-Neuburg|Palz-Neubursch]], die wu zunägschemol vun [[Düsseldorf|Disseldoff]] aus regiad hod.
 
Awwee schun drai Joa schbäda isses unnerm [[Lui XIV]], em "Sunnekeenisch" funn Frongarisch, donn fer uns gonz schlimm worn. Der hod im Naame funn seinere Fraa, de [[Liselotte vun der Palz]], die uugligglisch em Hof in Versailles middem Keenisch sein Bruder verhaierd gwesd isch, Ooschbrisch uff die Palz oogemeld. Dem soi Grieschsminischder Luvois hod uns mid „brûlez le Palatinat!“, dt.: „Brennt die Pfalz nieder!“, „Duud die Palz abfaggle!“ dän Mordbränna Mélac gschigd. Dea hod 1688 midde Rhoiamee Baade un uns uhne Grieschsärglärung iwwafalle un unsa eh schun kabudnes Lond bis 1697 nuch meena väwieschd - des is aach därjeeenisch, wus [[Heidelberger Schloss|Haidelberscha Schloss]] hod schbrenge gelossd.
 
1707 kam donn aach die Owwapalz dursch de [[Schbanisch Griesch]] zurigg.
Zail 43:
1777 is dursch Ausschdärwe vunde wilhelminische Linie im Mannesschdamm aach die bayrisch Kurwürde an die Kurpalz zuriggonge. Die dobbeld Kurwürde hod awwee nix genizd un aach ned long ghalde: Schun 1792 sin die Fronzose wirra kumme, desmol unnam Naboleon, un dea hod alles zerrobbd: Die Owwapalz zu Bayan, die siedlisch Unnapalz räschds vum Rhoi nóó Bóde, die nördlisch nóó Hesse un die lings vum Rhoi nóó Frongraisch.
 
Die is donn nóóde Befraiungsgriesche aach nóó Bayan kumme un 1946 ins naie [[Rheinland-Pfalz|Rhoilond-Palz]] - uhne die Saapalz, die is haid es [[Saarland|Saalond]]. Un uhne "Kur", wail die jo zamme mim HRR hopsgonge waa.
 
== Örder wu sellemols kurpälzisch gwesd sin ==