Karl May

Karl Friedrich May (* 25. Fäwrua 1842 in Ernstthal; † 30. Mäz 1912 in Radebeul bai Dreesde) waa än daidsche Schrifdschdälla, ääna vunde bekandschde un ärfolchraischsde iwwahaubd: soi daitschi Gsamdufflaach liehd irschndwo bai orra iwwa 100 Millione, wäldwaid iwwa 200 Millione in iwwa 32 Schbrooche! Un ea is mid saine hohe moralische Ooschbrisch un saine frühe Kabidalismuskridik haid nuch akduell.

Karl May im Johr 1907

Lewe

Karl May kam aus biddäaarme Vahäldnisse, ea waares finfd vum väzeeh Kinnä, soi Vaddä waa Wewa, soi Mudda is Heebamm worre. Mid zwää Joa issa blind worr un ärschd wia finfe waa, konndn än Schbedzialisd haile.

1848 bis 1856 waara uff de Schuul, 1856 bis 1861 mim Schdipendium am Leraseminar, wora sea ärfolschraich abgschlosse hod. Aa soi Unnarischdstalend is in soine paa Schdeellä sea guud beweead worn. Drodzdäm issa, noodäm doßsn sysdemadisch griminalisiad hän, uf die schief Bahn kumme. Denoo waa zabbe mid Unnarischde un so hoda oogfange zu schraiwe.

Im Nowemba 1874 is soi ärschd Gschichd vaeffndlischd worn, ab 1878 wara fraia Schrifdschdälla. De grooße Ärfolsch kam mid soine Raiseärzählunge. Doch Ärfolsch ärzoischd Naid un soi Naida waan aach soin Unnagang: die hän in soinere Värgongehaid gwiehld un alles ans Lischd gebrunge, awwa värzäärd, värlooche, mid Valoimdunge un Booshaide gschbiggd, un soo gemain un hinnahälldisch, daßse Daitschlonds lange Zait määschtglesene Schrifdschdella dodemid schließlisch zu Dood gequäähld hän.

Am 22. Mäz 1912 hodda soi ledschde Driumpf gfaiad, wia in Wien inde iwwafillde Sofiesääl än Voadraach "Empor ins Reich der Edelmenschen!" ghalde hod. Uffm Häämwesch hoddarä Ärkäldung griehd, die wu soi dorsch dän Zores voahea gschwächde Körba nimmi hod vägrafde gekännd. Am 30. Mäz 1912 issa gschdorwe.

Kinnazaid un Juchend

äm Karl May soi Gebuadshaus

De klää Kall is om Fraidach, äm 25. 2. 1842 um 22 Uhr inde Niedergasse Nr. 111 (schbäda 122) in Ernstthal gebore un glai om nägschde Daach gedaafd worrn uf de Nome Carl Friedrich May.

Ea waa – segs Joa noo de Äldere ian Hochzaid – es finfde Kind vun schbäda värzeeh, vun däne nain inde ärschde paa Monad vaschdooawe sin. Koaz noode Gebuad is där Buu blind worn.

In iane große Nod - obwohl Großäldan un Kinna midgholfe hän, hod s vorn un hinne ned gelongd – sin die Mays ä grooß Risiko ingonge: fär die Mudda zua Heabamm ausbilde zu losse hän se om 15. April 1845, ia Haus vakaafd un sin ins Haus newwa de Kärsch St. Trinitatis („Haus am Markt 183“) umgezooche. Im Häabschd/Winda 45/46 is de Kall ärfolschraich weja soine Blindhaid opariad worrn un Midde Fewrua 1846 hod soi Mudda ia halwjährisch Ausbildung abgschlosse un om End vum Monad ärfaahn, doßs die zwäd Hebammeschdell im Ord griehd. Im März is de Karl noomol zua Bhandlung weja soine Blindhaid in Dresdn gwesd, vamudlich zua OP-Noosorsche etc. - Des wärd schpäda zu ääm vunde Fixpungde in soim Wärg: Blindhaid, Blindnhailung, gaisdich Blindhaid. - Zwäämol hodm Kall soi Mudda midde Gmää prozessiere gmißd weja iane Hewammevagiedung: Mindschdleehn hods jo nuch ned gäwwe.

1848 is de Kall oigschuld worn, newwa de Schul griehda Musigunnarischd vum Kandor. 1856 beenda die Schul un tridd an Mischaelis ins Lehrerseminar in Waldenburg oi, fär Volgschulehra zu wärn. 1858 schiggda soi ärschd Wild-Weschd-Ärzählung on die „Gaddelaub“, om Oofang vunde 60-a schraiwda die Wanda. 1859 in Nowemba nimmda sich ä paa Kärze mid un wärd 1860 Ende Jenna dodefer gschaßd. Bis daßa ää Joa schbäda in Plaue waidaschdudiere därf, duuda Humoreske schraiwe. In die Zaid fälld aa de ärschd Kondagd zus Minschmayas. Am 13. 9. 1861 schließda es Schdudium am Plauena Lehraseminaa ärfolchraich ab un griehd koz denoo ä Hilfslehraschdell ande Aameschul in Glauchau, woa zur Unnamied gwohnd hod.

Waila sich on die Fraa vun soim Vamieda rõõgmachd hen soll, hodda schun noo zwää Woche ä onna Oõschdellung suche gemißd. Vum 06.11.1861 bis 23.12.1861 isa Lehra an de Fabrigschule vunde Firma Solbrig und Claus in Altchemnitz. Iwwa Woihnachde faahda häm zu soine Äldere un wärd am 27. 12. vahafd, waila ä Uhr gschdohle hawwe soll.

Es Urdähl laud uf segs Woche Hafd weje „widarächdlich Bnudzung vun främde Sach“: die Uua häda när färde Unnarichd gelehnd griehd, ned färse mid hääm znämme.

Es maach falsch gwäsd soi, die gelehnd Uua mid häm z nämme, jednfalls is des Urdääl aasch umschdridde. De Kall hods ned när soi Schdäll gekoschd, sunnan aach die Schõõs, je wirra in soim Beruf zu schaffe. Ea hod Noohilf gäwwe un Priwadunnarichd un hod Ärzählunge gschriwwe un komponiad un deklamiad, awwa de Priwadunnarichd ism vabode worn un vom Resd hodda ned leewe gekennd. Ärschd issa kriminalisiad, donn indie Kriminalidäd gedrängd worn. Noo zwää Joa hoda sich ab midde 64 ä Vagandezaid gelaischd, fär die sen weje Diewschdahl, Bedruuch und Hochstaawelei gsuchd un zu via Joa Ärwedshaus va'uadääld hän.

1868 issa noo zwää'ähalv Joa weje guude Fierung voazaidich ändlosse worrn. Wirra vasuchda, sich ä birjalische Äxischdenz ufzbaue, wirra vageewlich. Noo'npaa kläänere Deligde willa 1869 zamme mid zwää Amerikana iwwan gooße Taisch mache, griehd awwa kää Ausrais un mächd zrigg zu soi Äldere. Imma wieda konna soi Vafolcha taische. Bisa om 3. 7. 69 morchns um Draije in Hohenstein wirra feschdgnumme gehd. Vun däm Momend oo isa unnawechs: Vanehmung doo, Gejeiwwaschdellung dord. Hohenstein, Mittweida, Wiederau, Hohenstein, Chemnitz, Wiederau, Mülsen St. Jakob, Limbach, St. Egydien, Kuhschnappel (Nahe Hohenstein und Ernstthal), (Bräunsdorf).

Ufm Wech vun St. Egydien noo Bräunsdorf am 26. 7. 69 zunärem Lokaltermin inde Näh vun Kuhschnappel zabrichda die "eiserene Bretze" (Hondschelle) un vaschwind. Ned waid, awwa grindlisch. Ea mäschd in die noo ihm benand Karl-May-Höhle inde Näh vun Ernstthal. Inde Nachd vum 6. ufde 7. 8. 69 dorchsuchd die Bolizai die Hohenstaina Wälda. 25 Schõõdaame, Bolizaimannschafde aus de Umgewung, Schdaicha-Segzion vunde Ärnschdhaler Faiaweea. Om 11. 8. wärd die Suuch wirrahold. Umsunschd. Doo hoda ärlewd, wasa schbäda in soine Bischa vazäähld.

Om 4. 1. 70 wädda zuufällisch in Niederalgersdorf in Beeme als Londschdraicha vahafd un gäbd sich als Albin Wadenbach aus. Om 2. 2. wädda idendifiziad un am 14. 3. noo Mittweida iwwaschdälld, woa om Middwoch, äm 13. 4. 70 fär soi zwädd Vagandezaid via Joa „Z“ (Zuchthaus) griehd.

Ää Joa issa in Isoliahafd, schaffe duuda ärschd inde Zigarreprodugdzion, schbäda iwwanimmda minm onnare zamme die Bischarai. Zaidwais issa im Bläsakoa. Om Samschdaach, äm 2.5. 74 wädda ändlosse un schdehd fär zwää Joa unna Bolizaiufsichd.

Rädagdöa un Schrifdschdälla

es ärschd bekannd Fodo vun Kall May - doo wara schun Redagdöa

Noo soinäre Ändlassung is de Kall zu soinäre Äldere noo Ärnschdahl zuriggonge un hod wirra oogfonge zu schraiwe. Ärfolschraich: de Minschmaya hod oinischs vunäm gebrung un'n als Redagdea ingschdelld: (Zitad, daidsch)

"Das wäre allerdings bequem. Aber wenn mir Ihr 'Beobachter an der Elbe' nicht gefällt? Ich kenne ihn ja nicht."

"So lassen wir ihn eingehen, und Sie gründen ein neues Blatt an seiner Stelle!"

"Was für eines?"

"Ganz nach Ihrem Belieben, wie es für Ihre Zwecke paßt!"

Ich gestehe, daß er mich durch dieses Versprechen schon mehr als halb gewann. Das klang in Beziehung auf meine Pläne ja fast wie ein Himmelsgeschenk! Er fügte noch weitere Versprechungen hinzu, durch welche er es mir leicht machte, auf seine Wünsche einzugehen. Hierzu kamen meine eigenen Erwägungen. Es wurde mir hier ganz unerwartet die prächtigste Gelegenheit geboten, den Buchdruck, die Schriftsetzerei, die Stereotypie und alles noch hierher Gehörige in bequemster Weise kennenzulernen. Das hatte für mich als Schriftsteller sehr hohen Wert und wurde mir wahrscheinlich nie wieder geboten. Der Gehalt, den Münchmeyer mir zahlen konnte, war zwar nicht bedeutend, aber es flossen mir ja außerdem derartige Honorare zu, daß ich ihn eigentlich gar nicht brauchte. Und ich war gar nicht gebunden. Er bot mir vierteljährige Kündigung an. Ich konnte also alle drei Monate gehen, wenn es mir nicht gefiel.

"Versuchen Sie es! Sagen Sie ja!" forderte er mich auf, indem er mir einen Monatsgehalt hinzählte.

So schildad May selwad soi Ããschdellung. Die ää voahonne Zaidschrifd loßda auslaafe, voahonnenes Madrial duuda sichde un ändsorsche (viel) orra beärwäde (weenscha). Ea grind drai naiï Zaidschrifde. All soi aischn Manusgribde konna jezad vaeffndlische, ea duud schraiwe uf Daifl kumm raus un vadaild alles uf die drai Magazine, wos dääls unna soim Nome ärschaind, dääls unna Synonym, un mär konn haid noch ded sicha soi, doß alles vunäm gerädd un bekannd is.

May schaffds wäglisch, de Minschmayavalaach zrädde, än schlächde Geruuch awwa muß blaiwe: Zwää Bischlcha vun soim Schund hodde Minschmaya trodz alle Waanunge baibhalde, wailse so guud gonge sin; ääns devun waa de „Venustempel“, sonäre Aad exdra haamlosa Sofdporno, un schbäda hod sich erausgschdälld, wie guud un wichdich es waa, doß de May sich do färn ghalde un vun däm Ding abgrade ghad hod.

Saida Redagdöa is, mächde Kall als zwische Dreesde un Ärnschdaal hie un hea: in Ärnschdaal schdehda unna Uffsichd, in Dreesdn hodda ärschd äbbes zua Unnamied, donn ziehda inde Valaach. Äämol wärda aus Dreesde ausgwiese, is awwa ä paa Monad schbäda doch wirra dord. 1875 wärd de Valaach vum Väfahre wejam Venusdembl inghold, ärhalde is uns ä Akdenodiz:

Seite 374b:

620 2332 Dresden. Verlag Münchmeyer 1876

Vermerk: Mac.

Karteikarte: Karl May, Schriftsteller, schreibt angeblich unsittliche Bücher für Verlag Münchmeyer, 1875. - Wird freigesprochen, klag- und straffrei. fol. 54. - Hauptklage gegen Verlag Münchmeyer,

Dresden, 1875.

Geje May wärd 1876 vahondld. In dem Joa end aach die Bolizaiuffsichd un im Summa läanda soi schbäda Fraa känne. Unnadesse willn de Minschmaya feschda on de Valaach binne un vasuchdn midde Schweschda vun soi aischn Fraa zu vabännle.

Awwa wea Liewe suuchd, däm därf mär kää Gschäfd õõbiede: May hod gekindichd.

Fraija Schrifdschdella

Im ärschde Joa, 1877, griehda nain Ärzählunge bezahld, ea korreschpondiad mid Peter Rosegger. Om 25.04.1878 machda vun Dresde noo Niederwürschnitz und schdelld als "ein wirklicher Geheimer" Unnasuchunge zua Uasache vum Tod vun Emil Pollmer – soine Emma ian Großongl – an (Affäre Stollberg)ohne doßa „Omdshandlunge“ voanämme duud. Trodzdäm wärda geje Rächd un Gsedz 1879 mid drai Woche Hafd bschdroofd.

Om 01.06.1879 griehd May än Brief vum Valaach Pustet. Pustet bied õõ, alles, was May je schraiwe duud, soford zu kaafe. - un ea zahld propmd wie sunschd känna: Geschdan es Manuschgripd abgschigd is morsche es Geld do. Rund zwanzich Joa long ärschaine dord die Raiseärzählunge.

Om 12.09.1880 is in Hohenstein die kärchlisch Drauung vun Emma Pollmer und Karl May., die schdandesamdlich is drai Woche devoa gewäsd. Ned viel schbäda hoda wirra Kontagd mim Minchmaya, däms eeglisch dräggisch gehd, un vaschbrichdäm ä paa Kolportaascheromane: es därfd kää Word geännad wärn un noo 20.000 Exemplare gräächda ä foini Gradifikadzion un alle Rächde dääde an ihn zuriggfalle. Bis 1888 lieferda finf Romane mid es mehrschd iwwa 2600 Saide. Wann de Minschmaya dä Vadrooch inghalde häd, wär May än vielfache Millionär worrn, awwa allääns es Waldreesje is bis 1907 iwwa 100.000 mol noogedrugd worrn, ohne daß May es Manuschgribd zuriggriehd häd un ohne doßa all die viele Gradifikadzione griehd häd. Des waa schbäda donn aach Onlaß fär ä gonzi Wäll vun Prozässe. Aach mim Joseph Kürschner hod May ä reeschi Koreschpndenz gfiad un eeweso mid däm soim Chäf – de Joseph Kürschner hod sellemols die Zaidschrifd „Vom Fels zum Meer“ bedroid – äm Valescha Willem Schpeemann.

De gonz groß Dorchbruch is awwa kumme, wie 1892 de jung Valescha Fehsefäld äm Kall oogebode hod, all soi Raiseärzählunge in Bischan zu bringe. Jezad hod Karl May es ärsch mol wägglisch finanziell Sischahaid un sogaa Beriehmdhaid kennegläand. Un ea hod sich när allzugäan als waida un diefa in soi Shatterhand-Legend oischbinne un noidrigge geloßd. Uffm Gipl hoda in Satan un Ischariot de Ich-Ärzähla in Amerika Old Shatterhand, in Dreesde de Dr. Karl May un in Afrika de Kara Ben Nemsi soi geloßd un hod als Dr. Karl May in Dreesde Bsuch griehd vum Winnetou, där wuen im Gsangsvaoi ufgsuchd un sich daidsche Lieda ooghead hod, ea doßa midäm noo Afrika gong is.

Shatterhand-Legend un Prozeßzaid

Karl May als Old Shatterhand

Ufm Gipfl vun soinere Shatterhand-Legend hodä May als Dogda in Soinerä Villa Shatterhand in Radeboil ghogd, hod Oosichdskaade vadääld mim Fodo vum Kara Ben Nemsi un vum Old Shatterhand un hod behaabd, ea häd jedi Rais selwad unnanumm, wär selwad on jedm Schaubladz gwäsd un hädd alles so wie gschriwwe selwad ärleewd un ea dääd 1000 orra mea Schbrooche schbräche.

Nadialisch hänem soi Lesa des alles ufs Word geglaabd, nadialisch „wida bessa Wisse“: Womma ääna vazähld, ea dääd 1000 orra mea Schbrooche schbräche, donn konn isch noch midde Ohre schnaggle un ä Null schdraiche un mär denge, doßs hald Schbroochschenies gäbd. Womma awwa ääna vakliggere will, ea wär in 20 Joa 25 Joa uf Raise gwäßd un häd aach noch Zaid gfunne, mea zu schraiwe als wie än onnare in 25 Joa, donn glaab ichm des ufs Word un wääß genau, doßa än außaordndlische Schnellschraiwa is un all soi Raise in köapalischa Abwesnhaid dorschgfiad hod. Un wonna mär schbäda vazähld, des wäa när symbolisch gmäänd gwäsd, donn saan isch zu mär selwad: „Siehschde, Buu, des hoschde glai rischdisch vaschdonne!“

Vunde Minschmaya Widfraa vasuuchde May vageewlich, ä Abreschnung zu grieje.

May gehd uf Raise, ea mächd dorch gonz Daitschlond un Eesdraisch. Im Summa 1897 is Karl May fär ä paa Woche inde Palz. 1899 mächda mid jezad 57 Joa es ärsch mol noo Afrika un in'n Nahe Oschde. Wia am 3. 6. 1899 grad in Luxor is un noo Thebe mächd, ärschaind inde Forngforda Zaidung än ärschde Hedzardiggl gejen. Waidere Ardiggl folche, Fehsenfeld un Rischard plon schraiwe Gejedaaschdellunge. Vum 28. 6. 1900 schlaad die Pälza Zaidung (Schbaya) zurigg: 1. Folche vun Karl May und seine Kritiker. Waidere Folche folche.

Am Sonntag, äm 26. Mäz, brichd Karl May zu soinäre ärschd groß Oriendrais uf: Abfahd in Dresde um 8.50 Uha. Ookunfd in Frongfoad um 20.20 Uha. Iwwanachtung im Hodel Continental. Middebai: Ehepaa May un Ehepaa Plöhn. Am 29. gehds waida noo Fraibursch, om 31. vun dord noo Lugano. May is uf Raise, ned ufde Fluchd. Vun Genua, vun wo soi Beglaida longsom zuriggfahre, raisd May gemiedlisch iwwa Rom, Neapel, Messina, Catania gehds gemächlisch noo Port Said (Ägypten). Ismailija, Kairo, Gizeh, Siut, Luxor, Theben, Schellal fokani, Assuan. Vun do duuda än offne Brief ondie Pälza Zaidung schraiwe – die haimadlische Gwerele hän'n inghold. Zurigg gehds iwwa Kairo un iwwa Bairud ins hl. Lond: Haifa, Nazareth, See Genezareth (Kloster Tiberias), Jaffa, Jerusalem, woa drai Woche blaiwe duud. Port Said, Suez, Aden un Eridrea sin soi negschd Schdazione, eh daßa uf Ceylon mächd un waida noo Malaysia un bis noo Padang uf Sumadra. Un dord griehda die Griese. Kulduaschock saan die ääne, Kulduashock un de Ärja määne die onnan, ich mään, des waa de Ärscha mid dänne bleede Oogriffe in soinere Abwesnhaid, falsches Esse un die allgemoini Ärschäppung noode Onschdrängung vun sonärre longi Rais – immahie faschd um de halwe Globus erum, un des aach noch im Zigzag un enuf un enunna. Was dän oogäblische Kulduaschock oogehd, do konn mär haid, 100 Joa noo soim Dood un 140 Joa noo „Dorsch die Wiesd“ noch dausndfach bschdäädichd finne, wasa sellmols gschriwwe hod, sin die Vahäldnisse in Kuadistan haid noch vielfach wie vun ihm geschildad, siehd un liesd mär haid nuch Berichde, die wu ihn bschdädche duun. Wohea also?

May bschdelld Emma noo Kairo, faahd noo zwää Woche zurigg un find ään Monad schbäda, on Whoinachde, soi Fraa un Plöns in Arenzano: Emma mid Unnalaibsbschweade un Rischaad grong. Ärschd noom väddl Joa gehds zamme iwwa Pisa, Rom un Neabl bis zude Pyramiede un donn in hl. Lond. Im Summa machnse noo Damaskus un iwwa Leswos, Istanbul un Athen no Korfu un gemächlich dorch Idalie iwwa die Alpe, bisse Ende Juli wirra dhääm sinn.

Geeschna

Fedor Mamroth duud im Juni un Juli 1899 ä paa Glosse geje Karl May un soi Schäddahänlegänd schraiwe, die wu in däm Sadz gipfle:

Indem er jedoch auch im bürgerlichen Leben die Fiktion festhält und bestärkt, er selber habe das, was er darstellt, erlebt und vollbracht, werden seine Phantasmen zu Unwahrheiten, werden seine Erzählungen unmoralisch im strengsten Sinne dieses vielmißbrauchten Wortes.

Wonna dehääm gewäßd wäa un in Ruh häd iwwaleje gekänn, hädde Kall sischa glai iwwalechda un ruhisch geandword (gugg owwe). So awwa waara in Indonesie un allääns. Dehääm hod unnadesse de Cardauns des ufgegriff un sich vunärem Bewunnara inde häadeschde Geechna vun Karl May vawonnld – ea waa än längschd iwwaholdes Kulduakampfossil un bigodd bis zum Abwinge.

Schließlisch kam am 07.04.1904 noch de Rudolf Lebius dezu, dea awwa när ääfach än Kriminelle waa: ea wolld än Daaleje ärprässe un hod aus Rache, wailas ned griehd hod, äm May soi Voaschdroofe publik gemächd un oogeraischad mid Lieje un Valoimdunge.

Vabunne waan die all dorsch die Minschmayaklaache: noodäma all die viele Joa als wirra geduldisch gewaad un doch kää Abräschnung griehd hod, hodde Kall schließlisch klaache gemißd (1902). In drai Inschdanze hodda gewunne un donn hodda de Schadnsärsadz noch egschdra inklaache gemißd. Ändgeje däm Vadrooch hodde Minschmaya un schbäda soi Widfraa

1. die Texde vaännad,
2. iwwa die ärschde 20.000 Uflaach enaus als waidagedrugd bis waid iwwa 100.000 un
3. kää äänzisch vunde vaschbrochne Gradifikadzione gezaahld.

Es ärschd waa schlimm, wail raißarisch formuliade Liweszeene ingebaud worrn sin, die wu noom sellmolische Ämpinde uumoralisch waan, awwa die Ufflooch gschdaichad hän. Haid dääd mär driwwa lache, awwa fär de Cardauns waa schun de Voawuaf Grund genuuch, ohnerän zu briefe än May-Geeschna zu wärrn. Un die onnan Pungde hände Kall als raische Monn ärschaine geloßd un so de Lebius ufn Plan geruuf. All des hod nadialisch Waidarunge mid sisch gebrung wie än gonze Raddeschwonz vun Prozesse weje Belaidschung un Valeumdung, Moinaid etc. un äm Kall die ledschde Kräfd geraubd.

Schbädwärg, Ejen un Tod

1880 hodde Kall soi Emma ghaiad. 1901 is soin Froind Rischad Plehn gschdorwe unde Kall hodd dämsoi Fraa Klara als Segredärin oigschdälld. 1902 hodda sich mid soinäre Emma haillos zaschdridde un die Schaidung ingeraischd, 1903 sinse gschiede worn. Noch im glaiche Monad hodde Kall es Klara ghaiad.

Im Hinnagrund hod aach doo de Minschmaya gschdonn: där hod sich schun vun Oofang oo ans Emma gmächd, fär iwwas Emma e Kall zum Schraiwe zu bewesche fär soin Valaach zu redde. Es Emma hod sich donn midde Minschmayarin oogfroind un des waa bai de Valaachsprozesse aa ned grad hilfraisch. Jednfalls waa des Zärwirfnis so nimmi ufzhalde.

Dezukumme is aach noch äm Kall soi geännad Oischdellung: Gonz aus de Bahn geworf dorsch die viele Oogriff uf ihn un soi Wärg un ie Ärkenndnis, doßa de nahe Oschde noch vielzu oiropäisch gsien hod, issa offesichdlisch zur Ärkenndnis kumme, er mißd jezad Budda bai die Fisch gäwwe un volle voraus diregd ufs Ziel zuhalde: jezad hodda när noch allegorisch gschriwwe, hod awwa genialawaise dodebai soin Schdil un soin Schããre (Raiseärzählunge) baibehalde. So is "Im Raisch vum Silwaleb" de Leesa schun dief im dridde un ofd im vädde Kabiddl vum dridde Bond, eh daßa märd, daß sisch die Figure weesnmäßisch g'ännad hän. Un soin Winnetou IV komma grad lese, als wi wann sich gaanix geännad häd - schließlisch waa Winnetous Tod in Winnetou III schun deamaase allegorisch, doß des iwwahaabd när noch än klääne Schridd waa.

Soin ledschde gonz große Triumph hodde Kall mid faschd 70 Joa gfaiad, wia am 22. Mäz 1912 uf Oiladung vum akademische Vabond fär Lideradua un Musik in Wien inde haillos iwwafillde Sophiesääl soin Voadraach ghalde hod „Empoa ins Raisch vum Edlmensch“. Obwohl daßa dorsch dän Ärscha mid däm oigflaischde Varääda, Valoimda, Ärprässa un Frienazi Lebius schdarg gschwächd waa un aach graad ärsch ä vaschläbdi Ärkäldung iwwaschdonne gahd hod, hoda sich därr Raiseschdrapazn unnzooche, is donn awwa ää Woch schbäda, om 31. Mäz 1912, onnäre Bronchidis mid Aademnot gschdorwe („Herzparalyse, acute Bronchitis, Asthma“). Im May-Grabmal im Friedhof Radebeul-Oschd issa baigsedzd worn.

Wärg

Es Friewärg is alles, wasa voa 1880 gschriwe hod: soi Komposidzione fär die Lyra, soi Haimad- un Dorfgschichde, soi Humoreske, soi Hisdorisch Schwänk vum Dessaua, Nadurphilosophie un Teschnig, ärschde Raisevazählunge, vieldevun is haid in Anthologie. Donn sin die Kolbordascheromane kumme, iwwa zwäänehalwdausnd Saide je än jede:

• Das Waldröschen (1882–84)
• Die Liebe des Ulanen (1883–85)
• Der verlorne Sohn (1884–86)
• Deutsche Herzen – Deutsche Helden (1885–88, aach Deutsche Herzen, deutsche Helden)
• Der Weg zum Glück (1886–88)

Un paralell dezu hodda färde Puschdedvalaach schun on soine Raisevazählunge gschriwwe: 33 Bischa sin schbeda baim Fehsefeld do draus worn, finfe devun sin Schbädwärg.

Es mehrschd is vielfach iwwaärwed un dääl aasch vahunzd un ändschdälld worrn, es beschd, wo mär haid grien konn, is die HKA (hisdorisch kridisch Ausgab) iwwas KM-Museum in Radebeul, Villa Shatterhand, un des, was iwwa die KMG (Karl-May-Gesellschaft) online zu hawwe is.

Karl May hod des Schõõre „Raiseärzäählunge“ zu näre voa- un nõõhea nie ärraischde Schbidze gfiad. Als diefglaibische Grisd hodda in uunachahmlischa Waise un mid missionarischem Aifa soi hochi moralisch-eedische Iwwazaischung in soi Bischa oifließe geloßd. Schbannende Owendaia un Kämbfe uf Leewe un Dood gemischd mid Nägschdeliewe un Värgeewung, Faindedsschonung un Mindahaideschudz bilde die faszinierende Melõõsch, die soi Leesa so liewe.

Sunschdiches

Karl May hod die Palz geliebd unde Pälza Woi gschäzd. Midde Familie vum Kommäzierad Seyler in Daisem hoddarä ängi Fraindschafd ghalde. On soi Besuche ärinnad haid nuch än Gedägschdoi am Zaun vum haidsche Woiguud Menger-Krug am Ordsausgong vun Daisem ande Schdrooß noo Mußbach. Die Willa waa Voabild färes Haus vum Uschda in Im Raisch vum Silwaleeb ("Im Reiche des silbernen Löwen").

Quelle un Äänzlnoowais

Pärsoon, Leewe un Wärg vun Karl May wärrn said iam Bschdeje (1969) vun de KMG (Karl-May-Gesellschaft) ärforsch, alle dengbare Unnalaache - un noch ä paa mea - vun un iwwa May sin in ääm vunde KM-Musee (voa allem Radebeul un Ernschdahl) orra inde Händ vunde KMG orra ääm vun iane Midglieda orra dänne ian Bekannde. Publikadzione sin die HKA (Hisdorisch-kridisch Ausgab) midde Originaltexde vun KM, iane Joabicha (Jb), Middäälunge (Mi) un Sonnahäfd (So). Viel devun is online vafiechbaa.

Es Karl-May-Wiki (KMW) vunde Jenny Florstedt hod sich die Ufgab gschdelld, es gsamde Wisse um un iwwa KM un soin Wärg im Wiki zu sammle, sordiere un vanedze.

Dodraus folchd diregd, daß baide Rechersch es Wiki imma die ärschd Wahl waa, gfolchd vun Primär- un Sekundärlideradur.

Links

 Commons: Karl May – Sammlung vun Bilder, Video un Audiodataie

 Wikisource: Karl May – Qwelle un Volltegschde

• Doo findsch alles iwwa un rund um Karl May, soi Leewe, soi Wärk un soi Umfäld, Ardiggl zu all saine Bischa un wasde sunsch noch iwwan wisse willd.
• Karl May im Karl-May-Wiki