Schbaija

Dialegd: Schbaimarisch

Schbaija (gschriwwe Speyer un bis 1825 a Speier) ischä Pelsa Schdadd om Rhoi, wu inde Owwarhoinischi Tiefewene liesche dud, do wude Schbayabach inde Rhoi noi kummd. In Schbaija dun im Aachebligg on die 50.000 Laid leewe.

Wappe	Daitschlandkard
	49.3194444444448.4311111111111103
Basisdate
Dialekt:	Rhoifrengisch
Hääptvariant:	Pelsisch
Rechionalvariant:	Voadapelsisch
Lokalvariant:	Schbaimarisch
Bunnesland:	Rhoilond-Palz
Landkrääs:	Graisfraiji Schdadd
Heche:	103 m ü. NHN
Fleche:	42,6 km²
Aiwohner:	49.764 (31. Dez 2012).
Bevelkerungsdicht:	1169 Eiwohner je km²
Boschtläätzahl:	67346
Voawahl:	06232
Kfz-Kennzääche:	SP
Gmäändschlüssel:	07 3 18 000
Schdaddgliderig:	4 Schdadddeel
Adress vun de Schdaddvawaltung:	Maximilianstraße 100 67346 Speyer
Websait:	www.speyer.de
Owabirchamääschta:	Stefanie Seiler (SPD)
Laach vunde Schdadd Schbaija in Rhoilond-Palz
Kard

Dumm in Schbaija midm Dummgaade

Bligg vum Aldbeadl iwwa die Maximiljoanschdrooß („Via Triumphalis“) uffde Schbaimara Dumm

Schbaija isch frija mol vum remische Raisch g'grind worre un deswesche a äni vunde eldschde Schdäd in Daidschlond iwwahaubd. Unnade Rema hoddse Noviomagus oda schbeda a Civitas Nemetum keese. Im Middelalda hodd Schbaija, zunegschd mol'm Bischof unnawoafe un schließlisch de Schdadus vunare fraije Raichsschdadd vum Hailische Remische Raisch Daidscha Nadzion krischd.

Weldb'kond isch Schbaija haid weschm Schbaimara Dumm. Des isch äns vunde bdaidnschde romonische Bauweagg iwwahaubd un said 1981 isch die Keasch a ä UNESCO-Weldkulduaeawe unn saidm Juli 2021 keren die jidische Deng'gmela vunde drai SchUM-Schdedd Schbaija, Määnz unn Worms zum Weldkulduaeawe.

Schdadduffdeelung

Die Schbaimara unnadeeln die Schdadd in die sognondi Keanschdadd un

• Schbaija-Noad midm Binsfeld
• Schbaija-Oschd
• Schbaija-Sied midm Owwakemmare, m'Nailond unem Vochlgsong
• Schbaija-Weschd midm Ealisch.

Vun Schbaija ä Schdiggl außahalb lieschn de Binshof, de Daidschhof, de Ludwischhof, de Ringschebeaschahof, de Schbidserhoihof, de Thomashof, de Waijahof uns Reffedaal.

Laach

Um Schbaija rum sinn die Nachbaoad Remabeasch im Siede, wu die drai Deafa Beaschhause, Helscheschdää un Medasche sinn, donn Duddehofe im Weschde, Schiffaschdadd im Nordweschde, Waldsee un Oddaschdadd im Noade. Iwwam Rhoi lieschn Kedsch im Noadoschde, Hoggene im Oschde, Aldlusse im Siedoschde un Rhoihause im Siede. De Rhoi isch die eschdlischi Grens vunde Schdadd un a glaischzaidisch die Grenz vun Rhoilond-Pals zu Baade-Wirdebeasch. Dea kumd baim Stromkilomeeda 393,8 in die Gmaagung vun Schbaija roi un valossdse 9,2 km schbeeda widda baim Stromkilomeeda 403. Die Flussschlaif im Siede, wu weschede Rhoibgradischung vum Tulla mol abgschnidde worre un haid Alddrhoiäam sin, schdejn midem Schbaimara Auwald unde Wassafläsch noch de Fauna-Flora-Habidaad-Rischdlinje unnam oiropäische Schudz.

Noadweschdlisch vum Schdaddgbied sinn oinische Baggaseeje gbuddeld worre, umde Sond- un Kies zu krische. Dorunna isch a's Binsfeld mit 7 Seeje neadlisch vunde A 61. Gonz owwe im Noade hodd Schbaija a nochä Schdigg om Anglhofa Aldrhoi.

De Fluss

Schbaimara Auwald, Bligg uffde Aldrhoiaam Rungedebungk, reschds die Insl Horn

Frija hoddsischde Rhoi duasch die owwarhoinisch Tiefewene gschlengeld, bismon'n im 19. Jaahunad bgradischd hodd. Iwwade Zaid hoddado donn a imma widda soin Wesch nai gsuchd kabd. Midde Bgradischung sinnä paa Aldroiäam iwrischgbliwwe un hawwen ogfonge s'Londschafdsbild zu bräsche. A haid komma die ejemolische Rhoiäam a duasch de tibische Bwugs erkenne, a do wus kä Wassa me hawwe dud.

S'Schbaimara Gbied lischd uffde Rhoiniedarung (uugfea 93 m iwa Null), de Niedaterrass (uugfea 103 m iwa Null) un uffde Hochterrass (bis 113 m iwa Null). S'Gbied bschdeed aus Oschwemmunge un Ablacharunge ausm Holozen. Die Niedaterrass hodd sisch inde leschd Aiszaid gbild, wu iwana Kiesablacharung ä uugfea halwe Meda diggi Lehmschischd im Blaischdozen enschdonne isch. Die Hochterrass isch im Siedweschde gesche Duddehofe un ischde nerdlisch Deel vunde Schweschema Pladd ä aiszaidlischi Ohaifung vun Leeß un im Noadwesche bschdedse aus Sondflesche un Sonddiene, wu haidde Drubbeiwungsbladz unde Schbaimara Schdaddwald weschdlisch vunde B 9 isch. Die Iwageng vundene Ewene komma in Schbaija guud seje un hawen zum Deel a aischini Schbaimara Nome. De Iwagong vunde Niedaterrass zum Roi ischde „Museumsbuggl“ unde Oschdiesch uff die Hochterrass isch inde Owware Longgass de „Brauwaraibuggl“ unde „Schidzebuggl“ inde Schidzeschdrooß. Onnare Iwwageng hodds im Dummgaade un wus zum Fischmaagd nunnageje dud. Uffde Niedaterrass kummd s'Hochwassa vum Rhoi nedd ruff umma konn deswesche do a noh om Fluss bauwe.

S'Hochgschdaad komma guud seje un bild ä Folsch vun Halbgrais, dowude Rhoi frija mol gflosse isch. Siedweschdlisch vun Schbaija lischd Beaschhause onde Owakond vum Hochgschdad un laafd noch Noadoschde umde Schbaimara Vochlgsong rum, bisses eschdlisch onde Rhoi om Dummhischl kumme dud. Vun doad folschds noch Noadweschde de Johannesschdrooß, de Woamsa Londschdrooß noch Noade, m'easchde Deel vunde Waldseja Schdrooß, donn waida iwade Buche- un Ealeweesch noadeschdlisch iwwas Feld bis zum Schbidserhoihof un vun doad bis waida neadlisch onde Binsfeldseje voabai noch Oddaschdadd.

Wail Schbaija ginschdisch onde Flussterrasse lische dud un wischdisch gwesd isch, hodd die bairisch Londvamessung nochde napoljonische Griesch ä Vamessungsneds og'leschd. Des isch donn a Grundlaach fas said 1805 g'bloonde naije Rhoibedd un fadie Vamessung vum naije Rhoigrais gwesd. Unnam großheazochlisch-badische Owainschnijea Johann Gottfried Tulla homda 1819 ä Grundlinije zwische Schbaija un Oggasche gmesse.

De Wald

Schbaija hodd so gesche 1000 ha foaschdlischi Flesche, alla uugfea 29 % vunde Gmaagungsflesch. De Schbaimara Schdaddwald deeld sisch in zwee unnaschiedlischi Gbied, de Rhoiauwald unde Foalewald.

Im Noadweschde vunde Schdadd hodds de Foalewald (uugfea 102–110 m iwa Null) uff Sonddiene, Schwemmsond un G'rell, wu vieli Kiefere awwa a Buche, Aische, Rubinije, Biage, Rodaische un onare Beem un Gschdribs wagse dud. De gschizde Schbaimara Auwald lischd zwischm Remabeasch im Siede om Rhoidomm endlong bis zum Naije Schbaimara Haafe. Im Auwald hodds voa'allm Esche, Pabble, Aische, Ahoan, Nussbeem, Buche un Waide un a do noch onare Beem un Gschdribs.

Wedda

Duasch soi Laach im Owwarhoigraawe kead Schbaija zude wermschde un niedaschlachermschde Gbied vun Daidschlond. Die Middltembaradur im Joa bdrääschd 9,8 °C un 16,9 °C inde Wegedazionszaid. Im Schnidd kummn 596 mm (1931–1960 Schdazion Schbaija) Resche runna un dod'vu 314 mm inde Wegedazionszaid. Die Daach im Summa, wus iwwa 25° hawe dud, sinn gesche 40 Schdigg im Joa. Gwidda gibds on 20–25 Daach, Schneefall on 20 Daach un ä g'schlosseni Schneedegg a on 20 Daach. De Wind kummd maischdens ausm Siedweschde un Noadoschde. Die Schdund, wu die Sunn schoine dud, isch im Summahalbjoa daidlisch iwwam Duaschschnidd, im Winda weesche de haifischi Weddalaach unnam Schnidd. Wesche dere Weddalaach unde Schwiel im Summa gilds Schbaimara Wedda als bioglimaadisch b'laschdend.

Gleeni Gschischd

→ Guggschd a uff Gschischd vunde Schdadd Schbaija

De Goldene Huud im Hischdorische Museum

Weesche de Funde ausde Jungschdoinzaid, de Brosezaid, de Hallschdaddzaid unde Ladenezaid weesma, dass frija schun die Laid bsondas inde Neeh vum Rhoi gsiedld kabd hawen. Die Laach om Rhoi, wu schun frieh en wischdische Veakehrsweesch gwesd isch un glaichzaidisch awwa a sischa voa Hochwassa uffde Terasse noh om Fluss, sind Grind gwesd do schun frieh zu siedle. Enna vunde bkonnschde Fund vun domols ischde Goldne Huud vun Schiffaschdadd vun 1500 v. Chr., wuma uffm Feld 10 km noadweschdlisch vun Schbaija gfunne kabd hodd. Inde Johannesschdrooß hoddma a ä fadie Pals seldenes keldischs Grawb ausde Zaid 50 - 20 v. Chr. gfunne kabd.

En koaze Iwabligg

• 10 v. Chr. hawwen die Rema s'Millidealaacha uffgschdelld.
• Im Joa 150 isch die Schdadd als „Noviomagus“ uffde Weldkaad vum Griesche Ptolemäus.
• Im Joa 346 hodds inde Schdadd de easchde Bischof.
• Im Joa 1030 fongde Kaisa Konrad II. midm Bau vum Dumm oa.
• Im Joa 1076 ischde Kenisch Heinrich IV. vun Schbaija aus noch Canossa gonge.
• Im Joa 1084 hodds die easchd Jiddisch Gmoind in Schbaija gewe.
• Im Joa 1294 hodde Bischof die maischde Briwilesch valore un Schbaija ischä fraiji Schdadd vum hailische remische Raisch worre.
• Im Joa 1349 sinn inde Peschdpogrom im Raisch a in Schbaija alle Judde umgbrochd oda vadriwwe worre.
• Zwische 1527 un 1689 isch Schbaija de Sidz vum Raichskommagerischd gwesd.
• Im Joa 1526 hoddma uffm easchde Raischsdach vun Schbaija bschlosse, de luddarisch Goddesdienschd zu dulde.
• Im Joa 1529 hawwen uffm zwedde Raischsdach vun Schbaija die luddarische Fiaschde brodeschdiad, domid die Bschliss vun 1526 blaiwe dun. Die Brodeschdonzion vun Schbaija gild haid als die Bguadsschdund vum Brodeschdondismus.
• Im Joa 1635 hodde fronsesisch Maschall Urbain de Maillé-Bréz newe Haidlbeasch a Schbaija eaowad.
• Im Joa 1689 isch Schbaija donn vunde fronsesische Drubbe zaschdead worre.
• Inde Joare 1792 un 1814 isch Schbaija unna fronsesische Zuschdendischkaid gwesd.
• Im Joa 1816 isch Schbaija Graishaubdschdadd vum Rhoigrais worre.
• Zwische 1883 un 1904 hoddma die Gdeschdniskeasch gbaud.
• Im Joa 1947 hoddma die haidisch Uniweasideed fa Vawaldungswisseschafde g'grind.
• Im Joa 1990 hodd die Schdadd ia 2000 jearischs Bschdeje gfaijad.

Andige

Noviomagus im Remische Raisch

Die Reema hawwen 50 v. Chr. Gallije unnaworfe kabd, wuduasch de Rhoi ä nadirlischi Grens vun iam Raisch gwesd isch. Um 10 v. Chr. hoddma donn ä Milidealaacha faän Drubb uffgschdeld, was donn de Ofong vunde Schdadd gwesd isch. De remisch Kaisa Augustus hodd donn zugschdimmd, dassma Laid vum geamonisch Schdomm vunde Nemeda oasiedle dud. Schbeda, nochde Schlachd vum Teudebuascha Wald isch's Laacha duaschä naijes easezd worre. Iwwareschd dodvu hoddma im jiddische Vieadl funne. Ausde easche Schaddveadl, de Vici uff Ladoin, wu sisch ums Laacha gbild kabd hawwen, hoddsisch donn die Schdadd endwiggld. Donn isch nochä driddi Feschdung uffgschdelld worre, wuma donn awwa uffgewwe hodd, wail Schbaija a kän Grensposchde un a nemme miliderisch wischdisch gwesd isch. Die Siedlung, wu gbliwwe isch, isch donn Haubdschdadd „Civitas Nemetum“ vunde Geschnd vunde Nemeda worre.

Um 150 noch Chr. isch die Schdadd donn unam keldische Nome Noviomagus, was „Neufeld “ oda „Neumarkt“ heeße dud, uffde Weldkaad vum Griesche Ptolemäus un schbeeda a im Itinerarium Antonini, em Raisehondbuch vum Antonius vunde Zaid vum Caracallas (211–217) un uffde Schrooßekaad Tabula Peutingeriana ausm 3. Jaahunad. Noch 260 hoddma die Oagriff vunde Alamonne inde Velgawondarung baim Limes nemme abwehre kenne unde Rhoi isch reemischi Grens und Schbaija ischä Grensschdadd worre. Im 4. Jaahunad hoddsde easchde Bischof in Schbaija gewwe. Im Joa 406 sinn doan die Siewe, Vondaale und samadischi Alonne weeschede Hunne iwwa de Rhoi a noch Schbaija kumme. In Aldlusse hodds a ä „Fiaschdegrawb“ vunde Alano-Saamade, Hunne odda Osdchdgeamone.

Inna Schlachd bai Zilpisch im Joa 496/497 unna waidari Schlachd im Joa 505 hodde freng'gisch Keenisch Glodwisch die Alamonne bsieschd. Schbaija isch donnen Deel vum freng'gische Keenischraisch worre. Die Frong'ge hawwen donn de naij Schbaijagau oig'rischd un B'omde un Bischheef sinn vun Gallije kumme. De Nome Spira, wu vunde Alamonne oigfiad worre isch, isch gbliwwe.

Middlalda

Endwigglung vun Schbaija

Abm 7. Jaahunad isch donn Schbaija widdan Bischofssids gwesd. Im Joa 969 hodde Kaisa Oddo de Große de Bischofskeasch s'Immunidesbriwilesch, ä aischini G'rischdbaakaid un Kondroll iwwa Minze un Zoll gewwe. Abm Joa 1030 hodde Kaisa Konrad II. midm Bau vum Dumm oafonge losse. Die easchd jiddischi Gmoind vun Schbaija hoddsisch weschm Bischof Rüdiger Huzmann im 11. Jaahunad ogsiedld. Newe de onnare SCHUM-Schdedd Woams un Meens hoddsisch a in Schbaija die aschkenasischi Kuldua endwiggld. Im Joa 1111 hodde Heinrich V. soin Vadda im Schbaimara Dumm baigsedzd un on dem Daach hodda a de Schdadd waidraischndi Briwilesche gewwe. Die Birscha vun Schbaija hawen peasenlischi Fraihaide grischd unde Inhald vum Brief hoddma om Boadaal vum Dumm ogbrochd, awwa s'isch donn schbeda valore gonge. Im 13. Jaahunad hodds in Schbaija donn Schdraidaraije zwische de Schdadd unnem Bischof unde Schdifde iwwa die "stadtherrlichen Rechte" gewwe. Do hodd sisch donn s'Dummkabidl als Geschna zude Birschaschafd endwiggld. Inde Midd vum Jaahunad isch a beleschd, dasses in Schbaija „effendliscches Aischedum“, also schdeddische Grundbsids gewwe hodd. Im 14. Jaahunad hoddsisch donn im Konfligd um die Raadsbsedzung zwische de Minza-Hausgnosse unde Zinfd in Schbija donnä roini Zunfdvafassung duaschgsedzd. Donoch sinn die Hausgnosse bloss noch äni vun 14 Zinfd gwesd un hawwen 1349 uff ledschdi Voareschd vazischde misse.

Schdaddreschd un Raischsdaach

Osischd vunde Schdadd inde Zaid vunde Raischsdaach. Holzschnidd vum Sebastian Münster soim Cosmographia universalis, Basel 1550

Inde zwedde Helfd vum 14. Jaahunad isch glaa worre, dass die Schbaijmarische Bischheef ian schdaddherrlische Oschbruch nie uffgewwe kabd hawwen. Die Bischheef hawwen sisch Unaschdidzung vum Kaisa Karl IV. un vunde Palsgrafe kold un die Schdadd hoddsisch nemme uffn Kaisa valosse kenne.

Im Joa 1434 hodds donn'en Schudzvadraach uff 10 Joa midm Kuafirschd Ludwig III. vunde Pals gewwe. Die Geschnd isch donn ab 1439 vunde marodierende Aamagnagge bdrohd gwesd, wu ejemolischi Seldna vunde fronsesische Aamee gwesd sinn. Schbaija, Meenz, Woams un Schdrooßbuasch hawwen ä Bindnis gschlosse unnä Heea vun 100 Glewe uffgschdeld, dod'vu 30 vun Meenz un Schdrooßbuasch un 20 vun Schbaija un Woams. Inde Joa 1459 bis 1462 hoddsisch Schbija schun widda om Griesch, m'Pälsa Griesch a b'kond als „Badisch-Pälsischa Griesch“ oda „Meenza Eazschdifdsfehd“, vunde Kuapals gesche Kuameens bdailische misse.

Im Joa 1464 ischde Matthias von Rammung Bischof worre un hodd vasuchd frijari Reschd vunde Keasch widda un a mea Bfuuchnis fa die Keasch zu res. Deswesche hodd donn 1465 die Schdadd Broblem midde Keasch grischd, wailsem Birscha weschm kaisalische Hofg'rischd zu soim Reschd geschede Bischof hodd vahelfe misse. Die Schdadd, wu in dem Konfligd neudral hodd blaiwe wolle, isch donn inde Joa 1470 un 1471 widda noigzoche worre. De Kuafiaschd Friedrisch I. hoddsisch Kondroll iwwas Gloschda Waißebuasch un die Schdadd gnumme, wu de Kaisa awwa a hodd hawwe wolle un im Griesch dorum hawwen donn baide miliderisch Hilf vun Schbaija valongd.

S'Hochschdifd Schbaija isch om 20. Abril 1525 vunnem Bauwauffschdond inde Rhoigeschend bdroffe worre. Die Bauware hawwende Zeende, die Zinse un Abgaawe nemme hawwe wolle un sinn gesche die Keasche gonge. Zee Daach schbeeda hawwense donn voakabd „gen Speyer zu ziehen und daselbst der Pfaffheit Nester, die viel Jar mit Nachtheil und großen Schaden der Armen erhalten weren worden, zu zerstören“ un „die Stadt Speier zu belegern und die Geistlichen irs Gefallens darin zu reformieren“. Inde Folsch hodds u. a. ä paa Raischsdaach in Schbaija gewe.

Inde easch Helfd vum 16. Jaahunad isch Schbaija donn'n'Middlpungd vunde daidsch Gschischd gwesd. Iwwa 50 Hofdaach un vunde Raichsdaach in dem Jaahunad hawwen finf in Schbaija schdaddgfunne. Ä Rai vun Raischdebudazionsdaach (z. B. 1558, 1560, 1583, 1595, 1599/60), Kuafeaschdedaach (z. B. 1588) un Raischsmodarazionsdaach (z. B. 1595) sinn a noch in Schbaija gwesd.

Naizaid un Moderni

Schbaija voa 1750

Zwische 1530 un 1620 ischs in Schbaija friedlisch gwesd, awwa inde Joa 1539, 1542, 1555 un 1574 isch Schbaija vunde Peschd heemgsuchd worre. De Schmalkaldischi Griesch im Joa 1546 hodd uff Schbaija ken diregde Oifluss kabd. 1612 isch noch zee Joa Erwed die ’’Chronica der freien Reichsstadt Speier’’ vum Christoph Lehmann rauskumme un hodd im Lauf vunde Zaid via Ufflaache kabd. Im Draißischjehrische Griesch inde Joa 1618–1648 isch Schbaija imma widda vun Drubbe bsedzd worre un ischä Drubbelaacha, Vasorschungs- un Flischdlingsoad un Lazaredd gwesd bis 1650 die ledschde fremde Soldaade ausde Schdadd gonge sinn.

Im Joa 1689 isch die Schdadd donn weschede Schlaifung vunde Pals unnam Genaral Melac im Pelsische Eawfolschegriesch vellisch vunde fronsesische Drubbe zaschdead worre. De General Joseph de Montclar hodd om 30. Januar 1689 die Befeschdischung vunde Schdadd og'guggd un zwee Daach schbeeda hoddma midm Abbruch bgunne. Die Birscha hawwen do midmache misse un gdeng'gd, das die Schdadd a noch abgbrend wead. Om 23. Mai hoddma donn m'Birschameeschda unde Radsherre gsachd, dass alle Laid die Schdadd valosse missn unnem Dummdekoan unnem bischeflische Schdaddhalda Heinrich Hartard von Rollingen hodde Montclar om 27. Mai gsachd, dass „die Stadt samt allen darin befindlichen Kirchen und Klöstern, einzig die hohe Domkirche ausgenommen“ in Brond gschdeggd werren.

Donn sinn im Joa 1792 die fronsesische Rewoluzionsdrubbe noch Schbaija kumme un's isch als Sidz vunna Unnabrefegdua im Département du Mont-Tonnerre (Dunnasbeasch) bis 1814 unna fronsesischa Heaschafd bliwwe. Easchd midde Bfraijungsgriesch geschede Napoleon unde Naiordnung vun Oiroba uffm Wiena Kongress vun 1815 hoddsischs widda g'änad. Im Joa 1816 isch Schbaija donn Graishaubdschdadd vum Rhoigrais worre, wu zum Kenischraisch Baijan kead hodd. Om 1. Janua 1838 hodd donn de Regierungsbziag (Grais) Pals de Rhograis abglesd.

De Rhoihaafe isch 1837 feadisch worre un 10 Joa schbeda isch Schbaija ons daidsche Aisebohnnedz ogschlosse worre. Inde Zaid sinn donn a soziali un karitadivi Oirischdunge wie z. B. Hoschbideela odda Wohldedischkaidsvaroi enschdone un Schbaija hodds beschde Schulsischdem inde Pals kabd. Newede Schidzegsellschafd, wus schun said 1529 gewwe hodd, sinn onnare dzukumme unna onnarem än Tuanvaroi unnän Musiggvaroi. S'zwedde Pioniabadallijo vunde bairische Aamee isch bis 1918 in Schbaija gwesd. S'Pals-Fluuchzaischweag hodds schun said 1913 in Schbaija gewwe, wu im Easchde Weldgriesch zuem bdaidnde daidsche Rischdungsbdriewb worre isch.

Schbaija vum Weschde um 1900

Nochm easchde Weldgriesch isch Schbaija zsomme midm ling'ge Rhoiufa vunde fronsesische Aamee bsedzd worre. Om End vum Joa 1918 hodds fronsesische Milidea unnam Genaral Gérard s'„Freie-Pfalz“-Beweschung vum Eberhard Haaß un onnare Sebaradischdegrubbe im Rhoilond gfeadad. Schun 1919 hodd donn die „Freie-Pfalz“ n'Pudschvasuch fa ä audonomi Pals unnanumme, wu awwa voa'allm weschm Regierungsbräsidend Friedrich von Chlingensperg auf Berg (1860–1944) gschaidad isch. 1930 isch donn die fronsesisch Bsadzungsmachd widda abg'riggd.

Duasch die Machdeagraifung vunde NSDAP isch 1933 Schbaija easchmol zum Gau Rhoilond kumme, wu donn 1935 midm Saalond zsommeg'leschd worre isch. Inde Grischdallnachd isch a die Schbaimara Sinagog om 9. Novemba abgbrend un d'noch abgrisse worre. Uugfea 100 Judde sinn inde Schbaimara Umgewung duasch die Vafolschung umgbrochd worre. Widdaschdond gesche die Nadzionalsozialischde hodds a in Schbaija duasch die Grubb „Speyerer Kameradschaft“ vum Schbaimara Sozialdemograd Jakob Schultheis un soina Ejefraa Emma gewwe. Im Zwedde Weldgriesch isch in Schbaija duaschn Lufdogriff de Bohhof zaschdead worre. Die omerikonisch Aamee isch donn 1945 in Schbaija oimaschiad, nochdem die daidsche Drubbe midm Abzuuch die Rhoibrigg gschbrengd kabd hawwen.

Nochm zwedde Weldgriesch isch Schbaija donn inde fronsesisch Bsadzungszon gwesd, bis 1949 die Bundesrebubligg Daidschlond g'grind worre isch. Said 1945 hodds donn a ä fronsesischi Bsatsunggaanison in Schbaija kabd. S'Bsadzungsreschiem hodd om 6. Mai 1955 uffkead un inde Nainzischa Joa isch die fronsesisch Aamee donn widda abgzoche. Als Zaische fa die Vasehnung un Fraindschafd isch in de Joare 1953/54 mid daidsche un fronsssische Middl die Beanaduskeasch inde Woamsa Schdrooß uffm Alde Friedhof gbaud worre.

Im Joa 1990 hodds viel Faijalischkaide weschm zweedausndjerische Bschdeje vunde Schdadd gewwe. Im Nowemba 2011 hoddma donn die naij Sinagog Beith-Schalom oigwaid.

B'velgarung

Die Endwigglung vunde Oiwohna vun Schbaija abm Joa 1565:

Joa	1565	1586	1797	1815	1817	1820	1823	1830	1834	1837	1840	1843	1846	1848/49	1867	1871	1939	1946	1950	1956	1961	1966	1974	2007
Oiwohna	7.950	7.814	2.805	5.827	6.377	7.037	7.650	8.391	9.232	9.530	9.838	10.199	10.619	10.410	12.728	12.901	26.509	28.047	31.706	35.526	38.724	41.348	44.658	50.673

Schbaija hodd vunde Schded inde Pals de schdeagschd un im Geschesads vun onare Schded a noch 2009 Zuwags kabd. N'Vaglaisch vun 1939 (100 %) bis 1985 in Brozend:

• Londau 110,0
• Ludwichshaafe 105,3
• Naischdadd onde Woischdrooß 115,2
• Schbaija 144,0
• Rhoilond-Pals 122,3

Die Schbrooch

Schbaijmarisch kerd zum Voadapelsische, hodd awwa soi Aischehaide. Zum Baischbiel saachn die Speyerer sisch selwa neewe "Speyerer" (gschbroche: Schbaijara) a "Speyrer" (gschbroche: Schbaijra), a schunmol "Spei'rer" (gschbroche: Schbaij'ra) gschriwwe un gebabbld odda awwa "Speyemer" odda "Speyermer" (gschbroche: Schbaijama) odda "Spey'mer" (gschbroche: Schbaij'ma) odda glai efach "Speymer" (gschbroche: Schbaijma) awwa a noch "Speyermerer" (gschbroche: Schbaijamara) odda onaschda. Bloß in Schbaja saachdma a Haggbroode zum Fleeschkees. Ä waidari Aischehaid ischs in monsche Weada s'zsommezieje vunde Silwe "geh" zu "k" wie zum Baischbiel "gehead" zu "kead" odda "gehabd zu "kabd") un "beh" zu "p" wie zum Baischbiel "behalde" zu "palde". Un ofd babbldma im Subaladiv, alla onschdadd weesche unnaschiedlische Grind saachdma ofd 'weschede unnaschiedlischgschde Grind.

Wie iwwarall in Daidschlond, valiead awwa de Dialegd a in Schbaija oan B'daidung unn vaschwind imma mea. Die jingschd Genarazion iwwanimmd de Dialegd nemme unn babbld Hochdaidsch.

Bolidigg

Schdaddsieschl un Wabbe

Schbaimara Schdaddsieschl

Saidm 13. Jaahunad hodd Schbaija uffm Schdaddsieschl de Dumm druff. Do komma die Oasischd vum Noade seje, wailse de Raichsherold als „embfehlensweada un eawirsischa“ ongseje kabd hodd.

S'Schbaimara Wabbe isch im Joa 1846 vum bairische Kenisch gnehmischd worre undo schdeed druff: „In Silber ein rotes Kirchengebäude mit drei blaubedachten und mit goldenen Kreuzen besteckten Türmen und drei offenen Toren“. De Dumm komma do vum Weschde seje.

Schdaddraad

Im Schbaimara Schdaddraad hodds 44 eareomdlischi Raadsmidglieda, wu oam 7. Juni 2009 baide Kommunalwahle in Rhoilond-Pals gwehld worre sinn unem haubdomdlische Owabirschameeschda, wude Voasids hawe dud.

Die Sidsvadeelung im gwehlde Schadraad isch:

Badaije un Wehlagmoimschafde	% 2014	Sids 2014	% 2009	Sids 2009	% 2004	Sids 2004	% 1999	Sids 1999
CDU	32,6	15	33,4	15	39,1	17	42,8	19
SPD	23	10	22,4	10	23,0	10	30,7	13
Speyerer Wählergruppe	13,5	6	13,3	6	9,5	5	8,3	4
GRÜNE	14,5	6	12,9	6	9,5	4	6,5	3
REP	2.7	1	3,1	1	5,0	2	4,7	2
Bürgergemeinschaft Speyer	5,6	3	6,1	3	5,0	2	0,0	0
FDP	3,3	1	6,1	2	4,6	2	3,9	2
Die Linke	4,9	2	2,8	1	–	–	–	–
ÖDP	–	–	–	–	4,3	2	3,5	1
zsomme	100,0	44	100,0	44	100,0	44	100,0	44
Wahlbdailischung in %	47,3		47,4		49,7		54,5

Biaschameschda

Ab 1923 hodds Owahauwbd vunde Schdadd de Didl „Owabiaschameschda“.

Ebelin vor dem Münster (um 1294) Bernhard zur Krone (um 1294) Contze Fritze (um 1390 bis 1409) Hans der Elder Fritze (um 1390 bis 1409) Hensel Muttersteder (um 1390 bis 1409) Friederich Fritze (15. Jaahunad) Peter Fritze (15. Jaahunad) Claus von Rinckenberg (15. Jaahunad) Engel von Rinckenberg (15. Jaahunad) Conrad Roseler (15. Jaahunad) Martin Stossel (15. Jaahunad) Eberhart Meinsheim (15. Jaahunad) Friedrich Meurer (1531–1563) Christman Petsch (1575–1593) Haman Petsch (1563–1573) Jakob Meurer Jakob Friedel Meurer Johann Paul Fuchs (um 1689) Georg Ernst Rützhaub (um 1689–um 1700) Israel Kümmich (um 1689–um 1700)

Johann Peter Schreyer (noch 1700) Johann Conrad Schwanckhardt (noch 1700) „Maire“ Karl Ludwig Petersen (1792) „Maire“ Johann Adam Weiß (1796–usischa) „Maire“ Johann David Staub (1796–usischa) „Maire“ Franz Freytag (1800–1801) „Maire“ Johann Adam Weiß (1801–1804) „Maire“ David Staub (1801–1804) „Maire“ Ludwig Wilhelm Sonntag (1804–1809) „Maire“ Georg Friedrich Hetzel (1809–1813) Franz Reichardt (1814–1819) Georg Friedrich Hetzel (1819–1829) Friedrich August Heydenreich (1830–1832) Georg Friedrich Hetzel (1833–1838) Georg Friedrich Hilgard (1838–1843) Georg Friedrich Kolb (1848–1849) Georg Friedrich Haid (1859–1868) Johann Conradt Eberhardt (1868–1874) Georg Friedrich Haid (1875–1884) Georg Peter Süß (1885–1894)

Dr. med. Friedrich Weltz (1894–1897) Philipp Serr (1897–1904) Philipp Lichtenberger (1904–1911) Dr. Ernst Hertrich (1911–1914) (easchda Brufsbirschameschda) Dr. Otto Moericke (1917–1919) Karl Leiling (1919–1943) Rudolf Trampler, NS-Gau-Brobagondalaida (1943–1945) Karl Leiling (1945–1946) Hans Hettinger (1946) OB Paul Schaefer (1946–1949) Hermann Langlotz (1946–1949) OB Dr. Paulus Skopp (1949–1969) Bertram Hartard (1948–1952) Stefan Scherpf (1956–1984) OB Dr. Christian Roßkopf (1969–1995) OB Werner Schineller (1995-2010) Hanspeter Brohm (1995–2010) Monika Kabs (said 2010) OB Hansjörg Eger (2011-2018) (CDU) OB Stefanie Seiler (saidm 2. Janua 2019) (SPD)

B'heade un Vawaldung

In Schbaija hoggd oinisches on B'heade un Vawaldung, wu a inde Geschnd un driwwanaus wischdisch sin.

• De Londesreschnungshof Rhoilond-Pfalz
• S'Pedagogisch Londesinschdidud Rhoilond-Pfalz
• S'Daidsch Foaschungsinschdidud Schbaija
• Die Daidsch Rendevasischarung Rhoilond-Pfalz (mid faschd 1300 Midawaida)
• Die Londweadschafdlischi Sozijalvasischerung Hesse, Rhoilond-Pals un Saalond (Brufsgnosseschafd – Aldaskass – Krong'gekass – Pflescheekass)
• De Londesbdriewb Mobilided Rhoilond-Pfalz a koaz „LBM“ midde eadlischi Dinschdschdell Schbaija a koaz „LBM Speyer“
• Die Evongelisch Keasch vunde Pals
• S'Katholisch bischheflischs Oadinariad Schbaija
• S'Finonzomd Schbaija-Geamasche
• Die Vabond daidscha londweadschafdlischa Unasuchungs- un Foaschungsoaschdalde un die „LUFA Speyer“
• Die Bundeswea, Kuapalskasean Schbaija Schbezialpionoabadaljong 464, wu awa gschlosse werre dud

Padnaschdedd

Mid Spalding (Vaoinischds Kenischraisch) hoddma 1956 die allaeaschd Pardnaschafd gschlosse. Doan 1959 a midm froanzeesische Chartres, 1989 mid Ravenna (Idalje) un Kursk (Russlond) un 1992 mid Gniezno (Gnesen) in Pole. Said 1998 isch Yavne in Israel die ingschd Pardnaschdadd. Dodriwwanaus hodd die Schdadd 1982 e Paadeschafd fa Karengera in Ruanda iwanumme, des heßd noch änare Kommunaalreform 2001 fa de B'ziag Ruzisi (frija Impala).

Sejnswirdischkaide

Rundrumbligg uff Schbaija om Dummblads

S'Aldbeadl

S'b'daidnschd Bauweag in Schbaija ischde Dumm, wu 1981 als zweddes daidsches Kulduadeng'gmol ins UNESCO-Weldkulduaeawe uffgnumme worre isch un wu als's'gregschde romonische Bauweag vunde Weld gelde dud. Unam Kaisa Konrad II. hodd 1030 s'Bauwe oagfonge. Wisawie isch die 1041 gwaidi Gribda, wus Grabg'leesch vunde Salija isch.

Om onare End vunde Maximiljoanschdrooß, wu baide Birscha a efach „Haubdschdrooß“ heeße dud, wisawie vum Dumm, lieschds 55 m große Aldbeadl, wu im Middlalda s'weschdlische Haubddoa vunde Schdadd gwesd isch. De unare Deel vum Doa hoddma um 1230 un 1250 gbaud un die owari Gschoss midm 20 m hoche Walmdach isch um 1512 un 1514 dzu kumme.

Nochm vahernde Schdaddbrond hoddma 1708 uffs Aldbeadl s'Schiefadach druffgsedsd. Haid hodds im erschde Schdogg ä Dauwaausschdellung iwa die Gschischd vunde Schbajmara Schdaddbfeschdischung.

Schbaija hodd im „Judehof“ die eldschd vollschdendischi daidsch Mikwe, ä riduells, jidischs Bad ausm 12. Jaahunad.

Keasche un Gleschda

Rundrumbligg im Dumm

In Schbaija hodds bis zua Zaschderung im Pelsische Eabfolschegriesch n'Haufe Keasche, Gleschda un Kabelle gewe, wu awwa bis uffä paa wenische Reschd vaschwunne sin. Nochm Pelsische Eabfolschegriesch hoddma midm Widdauffbau im 18. Jaahunad die Draifaldischkaidskeasch als luddarischi Schdaddkeasch un die Hailischgaischdkeasch fa die refoamierdi Gmoind gbaud. Om End vum 19. un Ofongs vum 20. Jaahunad hoddma die Gdeschdniskeasch gbaud, wu on die Schbaimara Brodeschdazion vun 1529 eainnere dud. Visawi vun de Keasch isch donn die kadolisch Josefskeasch, wuma als Reagzion uffde Bau vunde Gdeschdniskeasch bauwe un 1914 oiwaje gmissd hodd. Inde Joa 1953 un 1954 isch im haidische Adenauwapaag die Bernaduskeasch als daidsch-fronsesischi Friednskeasch un Zaische vunde Vasehnung gbaud worre. Naije Keasche hodds im Schdadddeel Schbaija-Noad, wuma die Keasche St. Konrad un die Christuskeasch gbaud hodd sowie in Schbaija-Weschd de St. Oddo un St. Hedwisch un die evong'gelisch Johonneskeasch un in Schbaija-Sied die Uffeaschdejungskeasch. Dodzu hodds noch die evong'gelisch Hailischgaischdkeasch.

D'newe hodds noch Keasche inde drai kadolischi Frauwegleschda un inde evong'gelischi Diagonisse. A onare G'moinde hawen Keasche oda Vasommlungsoad in Schbaija, des sin die Evongelisch-medodischdisch Keasch, die Naiaboschdolisch G'moind, die Fraij evong'gelisch G'moind, die fraikeaschlisch Pfingschdgmoind un die Zeuge Jehova.

De Dumm on Woihnachde

Inde Lisdchd vunde Keasche, Gleschda un Kabelle, wus bis 1689 in Schbaija gewe hodd, meend „*“ hodds nochn Reschd un „**“ hodds noch.

• Dumm **
• Dumm – Afrakabell **
• Dumm – St. Emmaronskabell **
• Ägidijekeasch * newade Josefskeasch
• Allahailischeschdifd
• Auguschdinagloschda *
• St. Badolomeuskeasch
• Dominikanagloschda ** 1260 g'grind un noch 1689 widda uffgbaud, haid Seminakeasch St. Ludwisch
• Franziskanagloschda
• Friedhofskabell ** 1516 feadisch gschdelld
• St. Geoasch *
• St. Germon
• St. Gwiedo *
• St. Jakob
• Jesuidekeasch
• St. Johann
• Kamelidagloschda
• St. Magdalena ** 1232 g'grind un said 1304 ä Dominikonarinne-Gloschda
• St. Maagus
• St. Moarids
• St. Nikolaus
• St. Peda oda a Pedakeasch
• Redscha – (ä Ruin vunm Adelspalei vunde Familie Retschelin newade Draifaldischkaidskeasch) isch vun 1628 bis 1648 als Beedsaal vunde ludarischi Gmoind gnumme worre.
• St. Stefon

• Aldi Schbaimara Keasche
• 
  Ruin vun St. Moarids im Joa 1783
• 
  De Dumm vun 1606 inde „Kelna Zaischnung“
• 
  Ruin vunde Pedakeasch um 1830; Zaischnung vum Graisaschiwa Peter Gayer
• 
  Redscharuin un Magaredekabell um 1830
• 
  Hailisch-Grawb-Keasch, Zaischnung vun 1733

Sinagoge

S'Judebad (Mikwe)

Die Sinagog Beith-Schalom, des heesd „Haus des Friedens“, isch saidm 9. Novemba 2011 ä Schbaimara Sinagog - die viead saidm Beschdeje vunde jidischi Gmoind in Schbaija - uns Gmoindezendrum vunde Jidisch Kuldusgmoinde vunde Rhoipals.

Moschee

Die Tiagisch-Islomisch Gmoind in Schbaija hodd 2011/2012 die Fatih-Moschee eaeffnd.

Friedheef

In Schbaija hodds die Jidischi Friedheef, de Naije Friedhof un de Alde Friedhof, wu haidn de Adenauwapaag isch.

Museje

Oigong vum Hischdoorische Museum

In Schbaija hodds ä paa Museje. S'bekoanndschde ischs Hischdoorische Museum vunde Pals uns Teschnig-Museum. S'Hischdoorische Museum zaischd remischi un middlaldalischi Fundschdigg ausde Geschnd un Reschd vum alde Dumm un a’n bdaidnde Fund ausde Brosezaid, de Goldene Huud, wuma in Schiffaschdadd gfune kabd hodd. S'Teschnig-Museum lischd uuwaid vunde Schdadd un schdelld teschnischi Schdigg wie Fah- un Fluuchzaisch aus. Woma iwade Rhoi kumme dud, komma guud die Boeing 747-230 „Schleswig-Holstein“ un die russisch Raumfähr „Buran“ seje.

Doan hodds s'Faijabachhaus, wude Maala Onslm Faijabach g'bore worre isch un wuma haid ä Dawaausschdellung mid oinischi vun soine Weag ogugge konn. S'Puamonn-Haus zaischd ewefalls inna Dawaausschdellung Weag vum Maala Hons Puamonn, wua do a gborre worre isch. Im Museum SchPIRA komma gugge wies jidisch Lewe in Schbaija im Middlalda gwesd isch. Grad wisawie isch donn a de Judehof, wuma die Sinagog, de Friedhof un die Mikwe ogugge konn.

Donn hodds noch s'Schifffaadmuseum im Briggehaus, wuma im Summa Sunndaachs bsuche konn. S'Elwedridschle-Museum zaischd inna Dawaausschdellung alles wasma iwa Elwedridschle wisse sold.

Leanne un schulischi Oirischdunge

Schule

In Schbaija hodds oinischi allgmoin- un brufsbildnde Schule, alla Brufs-, Brufsfach- un Fachowaschule awwa drai schdaadlischi Gimnasije, s'Gimnasijum om Kaisadumm, s'Hans-Purrmann-Gimnasijum uns Friedrich-Magnus-Schwerd-Gimnasijum. Dodnewe hodds noch zwee konfesionelli Gimnasije, s'Nikolaus-von-Weis-Gimnasijum uns Edith-Stein-Gimnasijum mid jewails äna „Ralsschul plus“. Uffde „Indegriad Gsomdschul“ im Georg-Friedrich-Kolb-Schulzendrum un uffm Schbaija-Kolleech komma a Hochschulraif krische. Weeschem guude Ogbod on Schule, werren a Kinna ausm Umfeld do oigschuld.

Im Joa 2007/08 hodds in Daidschlond 9,18 Milljone Schiela onde allgmoinbildnde Schule gewe, wasn Odeel vun 11.2 % vunde Bvelgarung isch. In dem Joa hodds in Schbaija 8.710 Schiela kabd, wasn Odeel vun 17.5 % vunde Schbaimara Bvelgarung isch. In Schbaija ischde Odeel vunde Abschliss mid Hochschul- un Fachhochschulraif mid 49.5 % iwam Schnidd vun Daidschlond. Bloos Haidlbeasch hoddnochn heare Schnidd vun 49.9 % kabd.

Gbied oda Schdadd	Ozahl Schiela	Odeel vunde Bvelgarung %	Odeel Abschliss %	Odeel Haubdschul %	Odeel Realschul %	Odeel Hochschulraif %
Daidschlond	9.183.811	11,2	7,4	23,3	40,9	28,5
Schbaija	8.710	17,5	4,0	17,2	29,2	49,5
Haidlbeasch	16.179	12	4,1	17,7	28,3	49,9

Uniweasideed

Wappewand vun de Deitsche Universidäd fer Verwaldungswissenschafde Schbaja

Schbaija ischä Uniweasideeds-Schdadd midde poschd-uniweasidere Bildungsoirischdung, de Daidschi Uniweasideed fa Vawaldungswisseschafde Schbaija, wu a die enzigschd Uniweasideed vun dea Aad fade gsomde hehare Vawaldungsdinschd inde Bundesrebublig Daidschlond isch.

Bischaraije und Aaschiv

In Schbaija hodds die Pelsisch Londesbischarai, wuä Milljion wissnschafdlischi Bischa, 110.000 Musignode, uugfea 700 Hondschrifde, 150 Inkunabln un uugfea 100 Nochlassbschdend hawe dud. Des isch domid äni vunde gregschde Bischaraije inde Geschend. Said 1947 hoddse s'Bflischexmblareschd fade domolische Regierungsbziag Pals. Die Bischarai vunde „Daidschi Uniwersideed fa Vawaldungswisseschafde Schbaija“ hodd 250.000 Bend iwwas Thema Schdaad un Vawaldung. Des isch äni vunde gregschde Schbezialbischaraije fas Thema in Daidschlond. Donn hodds im Bischheeflische Brischdaseminar St. Germon ä Bischarai, wu 200.000 Bend hawe dud. Iwwa 100.000 Bend hodd a die Bischarai und Medijezendraal vunde Evongelischi Keasche vunde Pals. Doan hodd die Schad Schbaija selwa a ä Schdaddbischarai mid 80.000 Medojie, wu inde Willa Kirrmaier-Ekarius isch. Schbaija vafischd a noch iwwa die „Bibliothèque Française Speyer e. V.“, wu reschlmesisch fronsesische Audore a voalese dun.

In Schbaija hodds viea Aaschiv, s'Pälsische Londesaaschiv, s'Zendralaaschiv vunde Evongelischi Keasche, s'kadoolische Bisdumsaaschiv uns Schdaddaaschiv Schbaija. S'ledschdare hodde Schbaimara Schdaddbrond vum 31. Mai 1689 uffm Bfehl vum Kenisch Luddwisch XIV. iwwaschdonne, wailds gonse Schdaddaaschiv oam 14. Meaz 1689 a uffm Befehl vum Luddwisch noch Schdroßbuasch gbrochd worre isch. S'isch a haid faschd liggelos voahonde un vollschdendisch.

Kuldua

Schbaimara Woihnachdsmaagd

Schbaija hoddä braids Og'bod vun kuldurelli Eraignis un Weddbwerwb. Saide 950-Joafaija vunde Grundschdäleschung vum Schbaimara Dumm im Joa 1980 gibds die Indanazionali Musiggdaach „Dom zu Speyer“. Domols hoddma midm Indanazionale Oaschlweddbwerb ogfonge un haid hodds jedes Joa im Auguschd bis Ogdowa a Owende mit Komma- un gaischlischa Musigg un Sinfoniekonzead. Die Träschaschafd hodds Dummkabidl Schbaija, s'SWR un die Schdadd Schbaija.

Midde „Halle 101“ hodddie Schdadd ä Musigg- un Kulduazendrum, wu vum „Rockmusikerverein Speyer e. V.“ gdrache wead. Die „Halle 101“ hodd 2003 de Ehreomdsprais vum Lond Rhoilond-Pals krischd un vaoschdald Konzead un Paadies un feadad de Nochwugs.

S'dradizionsraische Schbaimara Brezlfeschd hodds imma om zwedde Woche'end im Juli unds gild als's'greegschde Volgsfeschd om Owarhoi. A om zwedde Woche'end awwa im Auguschd wead uffde Maximilijanschdrooß die Kaisadafl uffgschdelld. Zwee glenari Feschd hodds donn noch im Friehjoa un im Heabschd. Im Schbedsumma kummd donn s'Aldschdaddfeschd om zwedde Woche'end im Sebdemba, wu donn inde Gasse inde Aldschdadd gfaijad wead. Im Winda, inde Voawoihnachdszaid hodds donn de Schbaimara Woihnachdsmaagd, wu uffm alde Maagd zwischm Dumm unde Alde Minz uffgbaud wead un bis inde Janua schdeje blaibd.

Die Vaoinischung vunde Badisch-Pelsisch Kaanewalsvaroin sin im Schbaimara Waadtuam, wu a ä Museum unä Aaschiv isch.

On Oschdare wead jedes Joa midm „Satanic Stomp“ ä Psychobilly-Feschdiwal gfaijad.

Theada

Said 1990 hodds in Schbaija ä Kinna- un Juchendtheada. Theada un onare Biehneufffiehrunge werren unam Tidl Theater in der Stadthalle vunem brivade Vaoschdalda ogboode. Un im Raadhaus hodds Theadaschdigg, Kabaree un Glääkunschd Zimmatheada Schbaija.

Schboad

In Schbaija hodds 17 großi Schbielfelda, wuvu 8 m'Varoin kean, 14 gleeni Schbielfelda, wuvu 7 m'Varoin kean, 13 Bolsbleds, 8 Gimnaschdigwiese, wuvu 4 vm'Varoin kean, 24 Tennisbleds, 2 Tennishalle, 14 Keschlboahne, 4 Schdescholaach fa Bood, 2 Jachdheefe, 3 Raidbleds, 3 Raidhalle, ä Schießschboadolaach, ä Drimmolaach, än Minigolf im Dummgaade, än Skejdapaag, ä Minipaip, ä Schwimmhall un ä Fraibad unä Fluuchschboadolaach. Im Joa 2004 hawen die 47 Schboadvaroin 13.937 Midglieda kabd.

In Schbaija hoddsde Wassaschboadvaroi Schbaija e. V. said 1920, wus Varoinmidglied Thomas Ligl 2004 zweefacha Weldmeschda worre isch.

Weadschafd un Infraschdrugdua

Inde ledschde Joa hodde Tuarismus in Schbaija schdaag zugnumme. Inde Inneschdadd vun Schbaija hodds iwa 170 Leede midäna Ladeflesch vun iwa 29.000 m². Die gregschde Gschefd hawen 2007 än Umsads vun 101 Milljione Euro kabd. Im Joa 2008 hodds in Schbaija 4.261 Unaneeme un 2010 hawn 22.854 Laid Erwed kabd. Die gregschde Awaidgewa in Schbaija lischn im B'raisch vunde Dienschdlaischdunge.

Schulde

Vie oannare Schdedd unn Komune hodd a die Schdadd Schbaija Schulde, wu voa allem saidm Joa 2000 schdaag oagschdische sinn.

Induschdrie

Die Induschdrie in Schbaija hodd 2009 umdie 21 % vunde Laid bschefdischd, wu sozialvasischad sin. In Schbaija hodds:

• Elegdroinduschdrie, ä großes Weag vum Tyco-Electronics-Konzern (frija Siemens) (900 Bschefdischde).
• Fluuchzaischbau, die Pals-Fluuchzaischweag GmbH unde Heaschdella vunde Uldralaischdfluuchzaisch (867 Bschefdischde)
• Zuliefara vade Fahrzaischbau, ä großes Weag vunde Mann+Hummel GmbH (505 Bschefdischde)
• Maschinebau, de „Loeser GmbH“
• Schemie, ä Weag vunde „Thor GmbH“ (450 Bschefdischde) un die Spezialraffinarie „Haltermann“
• Isolierschdoff, ä großes Weag von Saint-Gobain ISOVER G+H (280 Bschefdischde) un ä Weag vunde „“Pan-Isovit AG“
• Pneuhage, Interpneu-Zendraalacha Schbaija (100 Bschefdischde)
• Druggaraije, z. B. Klambt-Verlag (342 Bschefdischde)

Zudem waed seid koazm a Eadeel gfeadad.

Dienschdlaischdung

De Hondl, die Gaschddronomie unde Vakea hodd 2009 gesche 23 % vunde Laid bschefdischd kabd, wu sozialvasischad sin. Waidari 55.8 % vunde Bschefdischde hawen Eawed in onare Segdore vunde Dienschdlaischdung gfunne kabd. Die Gregsche Awaidgewa mid 100 oda mea Bschefdischde sin voa allem Dienschlaischda.

Turischde

Noch Schbaija sin inde ledschde Joa imma mea Turischde kumme. Im Joa 2011 hawen z. B. 140.675 Geschd inde 21 Iwwanachdungsbdriewb loschiad un 251.091 Iwwanachdung kabd. Im Schnidd hawensesisch do 1,78 Daach in Schbaija uffkalde. In dem Joa hoddma 3.324 (2010 noch 3.019) Fiarunge in Schbaija kabd un 28.337 Geschd (2010 noch 25.773) sin uffs Aldbeadl gong'ge un 24.580 Laid hawende Judehof bsuchd.

Hondl un Änzlhondl

Schbaija hodd 2011 iwa 450 Gschefd im Änzlhondl midäna Vakaafsflesch vun 135.970  m² unem Umsads vun uugfea 427,4 Mio. Euro kabd. Im Dedai hodds

• 122 Bdriewb inde Nahrungs- un Gnussmiddl mid äna Vakaafsflesch vun uugfea 30.890  m²
• 337 schunschdischi Bdriewb mid äna Vakaafsflesch vun uugfea 105.080  m²

un dodvu sin

35 Bdriewb fa Gsundhaid, Keawabfleesch mid äna Vakaafsflesch vun 6.945  m²

18 Bdriewb fa Blume, Plonse un Zoo mid äna Vakaafsflesch vun 4.915  m²

30 Bdriewb fa Bischa, Schraib- un Spielware mid äna Vakaafsflesch vun 3.555  m²

90 Bdriewb fa Schuh, Bglaidung un Schboad mid äna Vakaafsflesch vun 26.215  m²

35 Bdriewb fa Elegdroware mid äna Vakaafsflesch vun 4.655  m²

54 Bdriewb fa Hausraad, Oirischdunge un Mewl mid äna Vakaafsflesch vun 24.650  m²

20 Bdriewb fa Bau-, Gaade-, Haimweagabdarf mid äna Vakaafsflesch vun 27.840  m²

32 Bdriewb fa Obdig, Uhre un Schmugg mid äna Vakaafsflesch vun 1.760  m²

23 Bdriewb fa schunschdische Hondl mid äna Vakaafsflesch vun 4.555  m²

Die zwee gregschde Gschefd sinde Kaufhof mid äna Vakaafsflesch vun 8180 m² undde C&A mid uugfea 2100 m² un die 19 gregschde Gschefd hawen'n'Umsadz vun 101 Mio. Euro kabd.

De Hondl isch voa allem inde Inneschdadd uffde Haubdschdrooß (Maximiljoanschdrooß) un inde Saideschdrooße un uffde grie Wies inde Aueschdrooß bai Schbaija-Noad un Schbaija-Oschd, wuma großi Flesche b'baud hodd. In Schbaija-Weschd hodds a noch ä paa Bdriewb.

Faijawea

In Schbaija gibds die Fraiwillisch Faijawea said 1848 un isch haid'n'Deel vum B'raisch 2 vunde Schdadd, wus um Sischahaid, Oadnung, Umweld, Biaschadienschd un Vakea geje dud. Im Middlalda hodds die „Schdeddisch-Leschoschdald“ gewe, wu ma 1860 midäna naije Faijaleschoadnun midde Fraiwillisch Faijawea zsomme gleschd hodd. Die haidisch Faijawea hodd die Haubdwach midde Oisadzzendraal inde Induschdrieschdrooß un die Wach 2 inde Viehdriefdschdrooß. Die Faijawea hodd 150 fraiwillischi un a ä paa haubdomdlischi Faijawealaid.

Krong'gehaisa

S'gregschde Krong'gehaus in Schbaija ischs Diagonisse-Krong'gehaus, wu vunde Diagonisse Schbaija-Monnem gdraache wead un wu a onare Oirischdunge in Schbija hawen. Die Diagonisse hawen im Joa 1859 midde Erwed als grischdlische Dienschd oagfonge un bschefdischn haid als Awaidgewa gesche 2500 Laid in Krong'gehaisa, Kinnageade, Hoad, Behinadeerwed, Aldehoim, Hoschbiz un Juchndhilf. S'schdeddische Schdifdungskrong'gehaus hodd die Diagonisseoschdald iwanumme. Donn hodds'ses St. Vincentius vum kadolische Oade, wu uffä hunnadjehrischi Dradizion zriggbligge dud.

G'rischd

In Schbaija isch fa ziwieli Schdraidaraije je nochm Schrdaidwead s'Omdsg'rischd Schbaija odas Londg'rischd Frong'gedaal zuschdendisch. Driwwa schdeds Owwalondg'rischd Zweebrigge. Die G'rischd sin a fa laischdare Fell zuschdendischi Schdrofg'rischd un Schdrofd'ligd in Schbija werren vunde Schdadsowaldschafd Frong'gedaal vafolschd.

effndlisch-reschdlischi Schdraidaraije werren vorm Vawaldungsg'rischd Naischdad ausgdraache, fa awaidsreschlischi Schdraidischkaide gibds's'Awaidsg'rischd Ludwischdhaafe un fa Sozialreschdsfell ischs Sozialg'rischd Schbaija do.

De Vakea

Wondawesch

Om Rhoi endlong hodds Radwondawesch, wuma vun Bruchsaal noch Schbaija un vun do waida noch Naischdadd onde Woischdrooß fahre konn. Schbaija isch an'Schdadpungd fade Pilschawesch noch Santiago de Compostela, wu vum Bischdum Schbaija schdaag gfeadad worre isch.

Effndlischa Vakea

De Schbaimara Haubdbohof

Schbaija kead zum Verkehrsverbund Rhein-Neckar (koaz VRN), wuen Vakeasvabund im Rhoi-Negga-Draiegg inde Bundeslenda Rhoilond-Pals, Hesse un Baade-Wiaddebeasch isch. Do fahn Ziesch vunde Daidsch Boan awwa a vun onare Vakeasunanehme, die S-Boan RhoiNegga un Schdrooßeboane un Busse.

Busneds

Die Schdaddbiss kearen a zum VRN un werren vunde BRN Stadtbus GmbH (koaz BRN) unde ViaBus Grubb bdriwwe. S'schdeddisch Busneds bschded ausde Linje 561, 562, 563 un 564 unnem Schaddlbuss 565, wu zwischm Schbaimara Haubdboahof unnem Rhoi hieunhea fahre dud.

Ziesch

De gregschde Deel vum Schbaimara Schienevakea machde VRN. Iwade Schbaimara Haubdboahof un die Haldeschdell „Speyer-Nord/West“ faahn die S 3/4 vunde S-Boahn RhoiNegga alli halwb Schdund noch Monnem, wuse noch uugfea 25 Minude im Monnema Haubdboahof okummn. In Schiffaschdadd komma uff die S 1/2 noch Naischdadd un Laudare wegsle. Said 2006 faahd die S-Boahn a bis noch Geamasche.

Im Zweeschdundetagd faahde Regionalexbress un kummd noch 40 Minude in Kaalsruh un noch 60 Minude in Meens oa un Regionalboahne faahn noch Ludwichshaafe zude BASF un noch Wead.

Fluuchhaafe

De Schbaimara Fluuchbladz ischn Vakeaslondeblads un hodd nochm Ausbau im Joa 2011 die lengschd Londe- un Schdadboahn inde Geschnd. Weschm noe Auwald un soim Schudz isch iwade Ausbau hefdisch dischbediad worre. De Fluuchhaafe wead vun Fiamedscheds bnudzd un a vum Schbaimara Fluuchschboadvaroi.

De Rhoi

Do Schbaija om Rhoi lische dud, gibs a zwee Heefe, de alde un de naije Haafe. De alde Haafe lischd neadlisch vunde Aldschdadd un isch frija mol n'Umschlachsbladz fa Gdraide, Kies, Bauschdoff un Schrodd gwesd. Haid ischsn Jachdhaafe un om Rond sin Haisa gbaud worre. Gonz inde Nee hodds a ä Aquarium vum Sielaif, wuma a die Fisch oagugge konn, wus im Rhoi hawe dud. Im Summa faahn do deglisch zweemol Ausflieschsschiff ab un gonz im Siede hodds die Rhoihaisa Feah. De naije Haafe lischd im Siede un isch mol fa die Schbaijmara Raffinerie uns Dong'glaacha gbaud worre. Haid isch do a die Schiffsweafd Braun.

Medije

Vun 1952 bis End 2002 hodds die Schbaimara Daachesposchd gewe, wu donn awwa oigschdelld worre isch. in Schbaija gibds zwee Daacheszaidunge, said 1952 die Schbaimara Rundschau ä logali Ausgawb vunde Rhoipals un saidm Ofong 2003 a die Schbaimara Morscheposchd. Die Keaschezaidung Pilscha vum Bischdum Schbaija kummd said 1948 weschendlisch mid eadlischi Nochrischde un Naijischkaide vum Bischdum raus. De Schbaimara Vakeasvaroi gibd die Speyerer Vierteljahreshefte als Gronig vunde Schdad raus. Uffm Indaned komma a uffde Onlain-Zaidung „speyer-aktuell.de“ Naijischkaide iwa Schbaija finne.

B'riemdi Laid

B'riemdi Laid hodd Schbaija oinischi, drunna z. B. de Alschimischd Johann Joachim Becher, de Maala Onselm Faijabach, de Genaral Karl Becker, de Organischd Ludwig Doerr, de Kinschdla un Hochschullehra Eberhard Bosslet, de Schrifdschdella un Hochschullehra Thomas Lehr, de Laischdadleed Christian Reif odade Drumbeda Helmut Erb.

Earebirscha

Said 1832 hodd die Schdadd Schbaija 20 Laid s'Earebirschareschd gewe, wu sich fa die Schadad oigsedzd kabd hawen.

Bischa

• Kathrin Hopstock, Sigrid Werner: Quellen zur Geschichte Speyers. Bücher, Urkunden, Bilder. Eine Auswahl aus den Beständen von Stadtarchiv und Stadtbücherei. Stadtarchiv, Speyer 1990

Schdaddgschischd

• Christoph Lehmann: Chronica der Freien Reichs Stadt Speyer. Erste Ausgabe. Rosen, Frankfurt am Main 1612.
• Christoph Lehmann: Chronica der freyen Reichsstadt Speier. Frankfurt am Main 1698.
• Carl Weiss: Geschichte der Stadt Speier. Gilardone, Speyer 1876. Digitalisat
• Fritz Klotz: Speyer, eine kleine Stadtgsschichte. Beiträge zur Speyerer Stadtgeschichte, Heft 2, Bezirksgruppe Speyer des Historischen Vereins der Pfalz, 1971, mehrere Auflagen.
• Stadt Speyer (Hrsg.): Geschichte der Stadt Speyer. Bd. 1–3. Verlag W. Kohlhammer, Stuttgart 1982, ISBN 3-17-007522-5.
• Ferdinand Schlickel: Speyer. Von den Saliern bis heute. 1000 Jahre Stadtgeschichte. Hermann G. Klein Verlag, Speyer 2000, ISBN 3-921797-60-8.
• Sabine Happ: Stadtwerdung am Mittelrhein. Die Führungsgruppen von Speyer, Worms und Koblenz bis zum Ende des 13. Jahrhunderts. Böhlau-Verlag, Köln unter anderem 2002, ISBN 3-412-12901-1.
• Hans Ammerich: Kleine Geschichte der Stadt Speyer. G. Braun Buchverlag, 2008, ISBN 978-3-7650-8367-9.
• Johannes Bruno: Schicksale Speyerer Juden 1800 bis 1980. Schriftenreihe der Stadt Speyer, Bd. XI 1, Speyer 2000.

Vamischds

• Wolfgang Eger: Speyerer Straßennamen. Ein Lexikon. Hermann G. Klein Verlag, Speyer 1985, ISBN 3-921797-08-X.
• Stadt Speyer und dem Landesamt für Denkmalpflege, Abt. Archäologische Denkmalpflege, Amt Speyer (Hrsg.): UNTER DEM PFLASTER VON SPEYER, Archäologische Grabungen von 1987 bis 1989. 1. Auflage. Verlag der Zechnerschen Buchdruckerei in Speyer, 1989, ISBN 3-87928-894-1.
• Landeskirchenrat der Evangelischen Kirche der Pfalz (Hrsg.): Erbe und Auftrag. Die Gedächtniskirche zu Speyer im Strom protestantischer Erinnerungskultur. verlag regionalkultur, Ubstadt-Weiher 2004, ISBN 978-3-89735-277-3.
• Hubert Neumann: Sozialdisziplinierung in der Reichsstadt Speyer im 16. Jahrhundert. Gardez Verlag, St. Augustin 1997.
• Johannes Bruno: Schicksale Speyerer Juden 1800–1980. Schriftenreihe der Stadt Speyer, Band 12, 2000, ISSN 0175-7954.
• Johannes Bruno, Lenelotte Möller (Hrsg.): Der Speyerer Judenhof und die mittelalterliche Gemeinde. Verkehrsverein Speyer. Speyer 2001.
• Johannes Bruno: Die Weisen von Speyer oder Jüdische Gelehrte des Mittelalters. Schriftenreihe der Stadt Speyer, Band 14, 2004, ISSN 0175-7954.
• Johannes Bruno, Eberhard Dittus: Jüdisches Leben in Speyer. Einladung zu einem Rundgang. Haigerloch 2004.
• Johannes Bruno: Das Mahnmal für die jüdischen Opfer der Naziverfolgung 1933–1945. Schriftenreihe der Stadt Speyer, Band 16, 2008.
• Hermann W. Morweiser: Vom antifaschistischen Widerstand in Speyer. VVN-Bund der Antifaschisten, Speyer 1983.

Webpeidg

• Boadaal Schbaija
•  Commons: Schbaija — Waitere Mulitimediadataie zum Artikel

•  Wikisource: Schbaija – Qwelle un Volltegschde
• Webpeidg vun Schbaija
• Aachologie in Schbaija vun de Generaldiregzion Kulturelles Erbe Rheinland-Pfalz
• Ling'gs zu Schbaija im „Open Directory Project“
• Erinnern in Speyer 1933-1945