Haubdschdrooß in Schbaija
| Dialegd: Schbaimarisch |
Die Haubdschdrooß wiese in Schbaija baide Laid heese dud, heesd aischendlisch Maximilianstraße un isch die Haubdgschäfdsschdrooß vunde Schdadd Schbaija un die ejemolisch Brachdschdrooß Via Triumphalis vunde alde Kaisaschdadd. Oafong vunde achzischa Joa hoddsemol a "Schlabbegass" baide Laid keese, wus mol so viel Schuhgschefd inde Schdrooß kabd hodd.
Glääni Gschischd Schaffe
Gons frija, ausde remisch Zaid, isch die glää Paffegass die wischdigschd Schdrooß gwesd. Umschdridde isch wonn gnau die Valacharung uff die haidisch Haubdschdrooß als wischdigschdi Schrooß bassiad isch. Oinische meenen, dasses schun voade saalische Zaid gwesd isch. Awwa middm Bau vum Schbaimara Dumm hodds donn ä schdeddebaulische Eawiadarung gewwe, un die Haubdschdrooß isch als braidi und faschd gradi Vabindung vum Aldperdel unnem Dumm endgildisch oageleschd worre. Obse alladings wirglisch easchd middm Bau vum Dumm oagleschd worre isch, isch uuglaa unma schdidzd sisch voa allem uff Iwwaleschunge un eenlische Enwigglunge vun onnare Schdedd. Saidem es'se awwa hodd, deeldse die middlaldalisch Schbaimara Aldschdadd in zwee Deel.
Uuglaa isch a, wonn gnau de Gieshiwwlbach, wu haid unnade Haisa fliese dud, duasch die Haubdschdrooß geleschd worre isch. Uff jede Fall ischde Gieshiwwlbach frija mol offe duasch die Haubdschdrooß gflosse un easchd im 19. Jaahunnad donn unna die Ead kumme. Longi Zaid hodds awwa Zugeng fa die Laid zum Wassa hole kabd, diema donn gschlosse hodd. Saidm Ogdowa 2000 hodds widda n'Zugong zum Beschl om Egg vum Minzgessl, Kinnagessl un Leddagessl.
Die Haubdschdrooß hodd newe de Kaisaoiziesch als Via Triumphalis a als Maagdschrooß un Maagdbladz bgdiend. Vum Dumm bis Haus midde Nr. 6 hoddsde Owware Maagd keese, vun do bis zua Schronnegass de Woimaagd un donn bis zua Alde Minz de Maagdbladz. Vunde Minz bis zum Leddagessl isch de Leddamaagd gwesd un vun do bis zum Aischgessl de Zwiewelmaagd un donn bis zum Aldperdel die Krämagass.
Im Joa 1740 hodd die Schdrooß "Hauptstraß" und 1773 "Breite Straße" keese un isch bis oam End vum 18. Jaahunnad die eenzigschd Schdrooß gwesde, wu a Schdrooß keese hodd. Alle onnare sinn Gasse gwesd. Donn im Joa 1816, wu die Palz zum Kenischraisch Baijan kumme isch, hoddmase nochm Kenisch Max I. Joseph in „Maximilianstraße“ umbnonnd.
Gschdaldung Schaffe
Die Laid meenen ofd, dass die Haubdschdrooß vum Dumm bis zum Aldperdfel n'Kilomeeda long isch, awwa tatseschlich sinns nua gnapp 600 Meeda. Midde 2000-Joa-Faija isch donn die Haubdschdrooß nai un faschd vakeasfrai gschdald worre. Desweesche hodds do haid oinische Schdrooßekaffees, wuma drausse hogge konn. Die Gschefde sinn uffm owware Driddel vunde Schdrooß un im unnare Driddel zum Dumm hie hodds effendlische Oirischdunge, wie die Bolizai, s'Raadhaus, s'Schdaddhaus oddas bischheeflische Oadinariad.
Gons so oihaidlisch isch die Haubdschdrooß awwa a haid nedd. Vum Dumm bis zua Minz ischse braid un schliesd middm Bladz ab, wus Denkmol, än Brunne, fa die Gfallene vum Easchde Weldgriesch schdeje dud un onde Woihnachdzaid de Woihnachdsmaagd uffgschdelld isch. De Brunne hoddma midde Zaid vaännad unnem Zaidgaischd oagbassd. Desweesche hodds do haid a ä Plagedd, wu des nazionalisdische Bild vum Brunne eagleere dud.
Ma nimmd oa, das dea Deel vunde Schdrooß vunnem Grawe kummd, wu im 11. Jaahunnad zugschidd worre isch. De haidisch Deel vunde Minz bis zum Aldperdel, wu schmala isch, nimmdma oa, isch frija im hohe Middelalda braide gwesd. Ma deng'gd, dasses die Haisa, wu haid die Koangass un die Haubdschdrooß drenne dun, se'nedd gewwe hodd. Ma deng'g dass sich die Haisa aus Maagdbude im Middelalda noch un noch endwiggeld hawwen. Om End vunde Koangass baim Aldperdel, wead die Haubdschdrooß widda greeßa un do hodds donn a widda en Bladz. A schunschd deng'gma, dasses frija mol onnaschda ausgeseje kabd hodd. Zum Baischbiel, wail die Haisa uffde Haubdschdrooß zum Deel Kella hawwen, wu bis unna die Schdrooß geje dun. Awwa nochm Schdaddbrond vun 1689 hoddma des donn geaennad.
Zwischede Ald Minz unnem Dumm hoddsn uff dea Said n'glääne Blads, s'Gscherrplätzl middm Brunne druff unnem Bligg uff die Draifaldischkaidskeäsch. Do schdeed a de Jakobspilscha, wu droa erinnare dud, dass Schbaija än Pungd vum Jakobsweesch gwesd isch.
Aschidegdua Schaffe
Voam Schdaddbrond vun 1689 hoddma die Haisa uffde Haubdschdrooß heeja midd drai odda via Schdegg gbaud kabd. Nochm Schdaddbrond vun 1689 uffde Haubdschdrooß widda Wohn- un Gschefdshaisa awwa eja glänna midd äm odda zwee Schdegg uffgbaud. Die maischde Haisa schdommen ausm 18. un 19. Jaahunnad. Ma hodd awwa die Haisafluchd bgradischd, wasma onde Kella eakenne konn, wu zum Deel waid unna die Haubdschdrooß gejen. Inde baide Weldgriesch isch Schbaija vun Zaschderrunge im Schdaddkean vaschond gbliewe. Haid schdejen die maischde Haise uffde Haubdschdrooß unna Dengmolschudz. Awwa wonn nedd, werrense a schunmol kombledd abgerisse un widda middenna zude Schdrooß bassende Fasaad nai uffgschdelld. Midde Naigschdaldung vunde Schdrooß ischse haid midd Kobbschdääblaschda un Birschaschdaig midd große Bladde gebleddld.
Vaoaschdaldunge Schaffe
Die Haubdschdrooß wead haidzudaach fa Vaoaschdaldunge un Feschlischkaide bnuzd. Onde Woihnachdszaid hoddsde Woihnachdsmaagd uffm Blads onde Alde Minz zum Dumm hie, oischlieslisch em Gscherrplätzl. De Umzuuch vum Schbaimara Brezlfeschd laafd iwwa die Haubdschdrooß nunna uffde Feschdblads. Donn wead ämol im Joa die Kaisadafel endlong vunde Haubdschdrooß vum Aldperdel bis zum Dumm uffgschdelld, wuma donn unnaschiedlisch Esse un Dring'ge konn. Onnare Oaless sinn Friehlingsfeschd, die Kulduanachd oddade Floohmaagd vum Gscherrplätzl bis zum Dumm. Uffm Bauwanmaagd komma pelsische G'rischd esse, wie Broodworschd, Grumbeeasubb, Saumaache, Hondkees odda Zwiwwlkuche un Pelsa Woi un Obschdla dring'ge, umma konns alde Hondweag oagugge.[1] Said iwwa em Jaazehnd hodds a widdan Nachdweschda, wu Turischde a uffde Haubdschdrooß rumfiere dud.[2] Said naischdm gibds de Nachdumzuuch vunde Brezlkracher im Janua, wu midd schwewbisch-allemonische Masge vaglaidede Gschdalde Guggemusigg grache lossn.[3] Do kummen donn a Schwaiza Oinschella un fiernde Zuuch oa.[4] De Zuuch fongd gesche segs Owens oa gehd vum Dumm duasch die Inneschdadd widda zurigg zum Dummbladz.[5]
Bischa Schaffe
- Kulturdenkmäler in Rheinland-Pfalz, Bd. 1, Stadt Speyer, 1. Aufl. 1985, Schwann, Düsseldorf, ISBN 3-590-31031-6
- Geschichte der Stadt Speyer, Bd. 1-3, 1982, 89, Kohlhammer, Stuttgart, ISBN 3-17-007522-5
Webpeidsch Schaffe
Commons: Haubdschdrooß in Schbaija – Sammlung vun Bilder, Video un Audiodataie