De Adiggl is iwwas Kurfärschdedum Kurpalz, fär die Reschion Kurpalz misena do gucke

Kurpalz heeßd mär haid es ehmolisch räschdsrhoinisch-kuapälzisch Gebied um Monnem un Haidlbärsch, des wu vum Napoleon vun de gsamd ehemolisch Kurpalz abgschnidde woore un zu Båden gewwe worre is. Die gonz Kurpalz is awwa um än Vielfaches greeßa gewäßd: vun Simmere im Hundsbuggl bis dief inde Elsass un vun Lodringe bis tief inde Orewald hods kurpälza Gebied ghad.

blau-waiß vun de Wittlsbach, Leewä vum Raisch

Gschichd Schaffe

Vum Palzgraf zum Kurfärschd Schaffe

 
Sieschl vun de Goldn Bull

Die Palzgrafe ware im Hailisch Reemisch Raisch vun de Daitsch Nadzion schun bal su hochgschdälld wie die Härzeesch. När ääna waa all de annan waid voraus: dea vum ("bai") Rhoi im Zendrum vum Raisch. Desdewesche wara aach glai vun Óófang óó bai de Kurfärschde middebai: die Färschdärzbischöf vun Kölle, Tria un Määnz mid ihrne Ärzschdifde un die Palzgrafschafd bai Rhoi hen de gonze Middlweschde inneghad, de Härzoch vun Sagse, de Maggraf vun Brandebursch un de Keenisch vun Beeme de Oschde vum Raisch - desdewesche sin die siwwene Kurfärschde worn. Un dodemid die Palzgrafschafd bai Rhoi ä Kurpalzgrafschafd.

Dass de Pälza, wie märn ball ghäße hod, Ärzdruchsess waa (äm Kaisa soi färschdlische Owerkellnär, sozusache), waarä huchi Eea, dassr „Raischswikaa“ fär all Gebied mid frängischm un schwäbschm Räschd un alle Rhoilande waa, waa wischdscha: dodemid wara dord Schdellverdrehta vum Kaisa un sozusache soi Gschäfdsfiera un owwärschdä Rischda, Pärsonalchef un Haupdkassiee. Un er waa nadierlisch de regierende Färschd vun soinäre Kurpalz.

Vun de Óófäng bis zu Reformadzion Schaffe

 
Joahunnadlong die Residenz: s Haidlbärscha Schloß

De ärsch Palzgraf bai Rhoi waa 1085 Heinrich II vun Laach. Anno 1214 is de Ludwisch de Kelemer als ärschda vunde Widdlsbacha än pälzisch Kurfärsch worrn - un die Widddlsbacha hän die Machd dann aach feschdghalde. Aischndlisch kennd mär se haubdsächlisch als Herscha vun Bayan, awwee des toischt: die hen aach Holland inde Händ ghad un halba Belschje un aach sunsch nuch viel. Bayan un die Palz hense awwee guud feschdghalde, aach wanse sichsch dodebai uffgschbliddad hen in vaschiedne Linie - wann ää hie waa, isses Ärbe wiera an die annern zuriggfalle.

So hod die Palz zugenumme an Machd un Oifluss un 1400 is de Kurfärschd Rupräschd III sogar als Rupräschd I reemisch-daitscha Keenisch worn. Däm soi Ärwe hän donn awwee die Owwapalz, Zweebrigge/Simmern und Mossbach gedäähld.

Reformation un Griesch Schaffe

 
Friedrisch V, Pälzisch Kurfärsch als beemisch Keenisch

Des waa zwar ä gewaldisch Schwächung, wann die ned zammeghalde henn, awwees is alles nuchemol guudgonge bis zur Reformation, wu Haidlbärsch ä calvinistisch Zendrum worrn is un Friedrisch V hod aach nuch beemischa Keenisch wärn wolle - des waa donn ääna vun de Auslesa vum Draißschjährische Griesch. Dodenóch waa die Palz öde un leea. Es waa soo schlimm, doss die Laid sogaa die Ärlaubnis gried hen, zwää orra drai Fraue zu haian, wails zu wenisch Männa gäwwe hod un aach wail mär dringend Nachwugs gebraachd hod.

 
es HRR nóóm 30-jährische Griesch
 
die Palz 1505

Dozu isch die Kurpalz nuch viel meena zärschdiggld worre, als wie dosse voahea schun waa un mär hod die gonzi Owwapalz un all elsässisch-lodringisch Gebiede weggenumme. Arg gedroffe is die Palz aa worre fum habsburscha Kaisa Ferdinand II.: erschd hodda gejeiwwa de Beeme dänne ian im "Majesdädsbrief" feschdglehde Räschde widarufe, donn de Kurpalz die in de Goldne Bulle fäschdgschriwwne hegschde weldlische Kurwürde weggenumme un se de Bayan gäwwe un die gonz Owwapalz samt de gonz Unnapalz räschds vum Rhoi glai nuch dezu. Un schließlisch hodda die Palz aach nuch vunde Generalamneschdie augenumme, die wu fär all die annärn prodesdandische Raichsschdänd gegolde hod.

Im weschdfählische Friede hen mär zwaa die Unnapalz wirra zammegriehd und aach ä Kurwürd, awwee des waa ä nai, achdi, un dodemid nimmi de ärschde Pladz, sunnan de ledschde. Zumindsch, bis's don nuch ä naindi fär Hannova gäbbe hod.[1]

Gewinna waan vor allem Schwede un Frongraisch. In "Meyers Konversationslexikon" vun 1889 hodds desweje aa gheeße:

Das Reich verlor durch den Frieden eine Ländermasse von mehr als 100 000 km² mit 4,5 Millionen Menschen und erhielt eine ganz zerstückelte, wehrlose Grenze gegen Frankreich. Der Kaiser musste im Frieden auf den letzten Rest seiner Macht verzichten.

1685 ging die Kurpalz an die kadholisch Newelinie Palz-Neubursch, die wu zunägschemol vun Disseldoff aus regiad hod.

Awwee schun drai Joa schbäda isses unnerm Lui XIV, em "Sunnekeenisch" funn Frongarisch, donn fer uns gonz schlimm worn. Der hod im Naame funn seinere Fraa, de Liselotte vun der Palz, die uugligglisch em Hof in Versailles middem Keenisch sein Bruder verhaierd gwesd isch, Ooschbrisch uff die Palz oogemeld. Dem soi Grieschsminischder Luvois hod uns mid „brûlez le Palatinat!“, dt.: „Brennt die Pfalz nieder!“, „Duud die Palz abfaggle!“ dän Mordbränna Mélac gschigd. Dea hod 1688 midde Rhoiamee Baade un uns uhne Grieschsärglärung iwwafalle un unsa eh schun kabudnes Lond bis 1697 nuch meena väwieschd - des is aach därjeeenisch, wus Haidelberscha Schloss hod schbrenge gelossd.

1707 kam donn aach die Owwapalz dursch de Schbanisch Griesch zurigg.

Die dobbld Kur un die Zärschdiggelung Schaffe

 
Die Rhoipalz waa nuch long ned die gonz Unnapalz, awwa doch ia schdaages Zendrum.

1777 is dursch Ausschdärwe vunde wilhelminische Linie im Mannesschdamm aach die bayrisch Kurwürde an die Kurpalz zuriggonge. Die dobbeld Kurwürde hod awwee nix genizd un aach ned long ghalde: Schun 1792 sin die Fronzose wirra kumme, desmol unnam Naboleon, un dea hod alles zerrobbd: Die Owwapalz zu Bayan, die siedlisch Unnapalz räschds vum Rhoi nóó Bóde, die nördlisch nóó Hesse un die lings vum Rhoi nóó Frongraisch.

Die is donn nóóde Befraiungsgriesche aach nóó Bayan kumme un 1946 ins naie Rhoilond-Palz - uhne die Saapalz, die is haid es Saalond. Un uhne "Kur", wail die jo zamme mim HRR hopsgonge waa.

Örder wu sellemols kurpälzisch gwesd sin Schaffe

Des sin när ä paa "Grenzorde", wamma den Nome bai däm Fliggeteppisch iwwahaupt gbraache därf:[2]

Rawegiasbursch (Hunsrigg), Veldenz (Hunsrigg), Braunebärsch (Mosl), Enkirsch (Mosel), Simmäre (Hunsrigg), Waldeg (Hunsrigg), Waisl (Taunus), Dörschaid (Taunus), Mermudh (Hunsrigg), Gonärschhause (Hunsrigg), Liesefeld (Hunsrigg), Bacharach (Rhoi), Kaub unj Palz (Rhoi), Holzfeld (Rhoi), Saxehausa Hof (Rhoi/Taunus), Ingelem un die Kaisapalz (Rhoi), Elsm (Rhoi), Oppnm (Rhoi), Middlkinzisch (Taunus/Móó), Hegschd (Móó), Schafm (Móó), Lindefels (Oudewald), Neuenem (Oudewald), Schefflenz (jezad Negga-Oudewald-Gräs), Brette (Graischgau), Hachebach (Rhoi), Weglnbursch (Elsass), Peppekum, Hassl, Dörrebach

Äänzlnoowais Schaffe

  1. Jürgen Steiner, Die pfälzische Kurwürde während des Dreißigjährigen Krieges (1618-1648), Speyer 1985
  2. Kaard vunde Kurpalz mid viele un genaue Unnakaade ("Die Kerngebiete der Kurpfalz von 1156 bis 1792")

Lideradur Schaffe

  • Wagner, Johann Christoph: Der Pfaltz am Rhein Staat- Land- Staedt- und Geschicht-Spiegel. ...Deme ... beygefüget eine ... Erzehlung ... dessen, so seit An. 1687 in Ober- und Nider-Hungarn... außgerichtet worden. - Augsburg: Koppmayer, 1690. 120, [2] S.; 7 (von 11) Kupfertafeln; 30,5 x 19,5 cm dóó online
  • Quellen zur Geschichte Mannheims und der Kurpfalz: Hübner, Tobias: Beschreibung der Reiß, Empfahung deß Ritterlichen Ordens, ... Des Durchleuchtigsten ... Herrn Friederichen deß Fünften ... - [Heidelberg:] Gotthardt Vögelin, 1613. - 205 (vielmehr: 195), 99 S.; 20 (von 25) Kupferfalttafeln; 19 x 14,5 cm online

Web-Lings Schaffe