Schbaimara Schdaddmauwa

Dialegd: Schbaimarisch

Die Schbaimara Schdaddmauwa (uff hochdaidsch Speyerer Stadtbefestigung odda Speyerer Stadtmauer) isch haid s'Iwwablaibsl vunde ejemolisch B'feschdischung zum Schudz vun Schbaija gesche Iwwafell unn miliderische Oagriff. Die Schdaddmauwa gehd uff die Schbaijamara Bischeef zurigg, wu ab uugfea 948 midm Bau oagfonge kabd hawen un wu schbeda vun de Birscha waida ausgbaud worre isch.

Schdaddbloan vun 1730 midde Mauwa
S'Aldperdel ischs weschdlische Doa vunde fraije Raichsschdadd Schbaija gwesd.
Ä Dafel zude Schaddmauwa

B'daidung Schaffe

Die Mauwa isch erschdmol als miliderischa unn schbeda eja als bolizailischa Schudz gbaud unn nochm Schdaddbrond ab 1700 widda uffgbaud worre. Innahalb vunde Schdadd hodds wohl oande Schdaddmauwa enge Gasse kabd, wu Roandgrubbe glewb hawen. Zum ände sinn inde Tiam a Keaga unn Foldakommare gwesed unn die Schdaddwach unn Henga hawen doad ian Sidz kabd. Zum oannare hodde Schdaddraad zum Baisbiel die Broschdiduzjon in Frauwahaisa fadie „Hübschlerinnen“ inde Neh vunde Mauwa oam Fischmaagd- und Holzmaagd g'leschd.

Glääni Gschischd Schaffe

De Bischof Reginald hodd inde Joa zwische 946 unn 950 än easchde Deel, die ottonische Schdaddmauwa bauwe losse. Donn hoddma midde Zaid die Mauware vaschdeagd unn oandie 71 Tiam, Schdadddoa, Pfoade unn bwessade Gräwe gbaud. Schbeda um die Voaschdedd eawaidad und midde Zaid oagbaßd unn a Londwea midd Gräwe, Well, Hegge unn Waade uffgbaud (gugschd a bai De Waardtuam). Die Schdaddbfeschdischung isch doann im Lauf vunde Jaahunnad oan naije Waffe unn Griegsteschnigge oagbaßd worre. Im 14. Jaahunnad hoddma wesche de Aambruschd unn schbeda im 15. Jaahunnad weschde Schusswaffe die Schaddmauwa ausgbaud unn vaschdeagd unn a Grawezwingamauware, Gschidzschdend unn Zwinga dzugfischd. Gesche gleene Faijawaffe ischs gonge, awwa middm Uffkumme vun imma greesare Faijawaffe, wiede Kanone hodd die Mauwa donn im Draisischjehrische Griesch nemme wiaglisch än milliderische Schudz biede kenne. Oam End isch die Schdadd middiara Schdaddbfeschdischung uffm Befehl vum Ludwig XIV. im Joa 1689 im Schbaimara Schdaddbrond zaschdead worre. Easchd 11 Joa nochm Brond sinn die easchde Birscha widda in die Schdadd zurigg'gonge unn hawen oagfonge se widda uffzubauwe. A die Schaddbfeschdischung mit de Doare isch inde easchde 30 Joa noach 1700 widda auffgbaud worre. De Zwegg isch awwa nemme ä miliderischi Vadaischung gwesd, sondann än Schudz voa Raiwa, Diewe, Gsindl unn Iwwafell unn domidd die Ware, wu in die Schdadd kumme sinn, iwwa die Schdadddoare hawen geje misse. Midde bairische Vawaldung isch doann ab 1816 s'End vunde Schdaddmauwa kumme unnma hodd oagfonge se abzuraise, wailma die Schdää oannawaidisch vawenne gwold hodd. Im Joa 1819 isch doann de Abriß vunde innare Mauware ealauwbd worre, awwa die Aussemauware hodd mol noch schdeje g'lossd. S'maischde isch doan schun 1826 wegg'gwesd, awwama hodd noch bis 1958 waidgmachd, wuma de Falgetuam agbrisse hodd.

Zaidlischa Iwwabligg Schaffe

  • 946 bis 950 hodd de Schbaimara Bischof Reginald die ottonisch Mauwa inde Zaid vunde Noamanne- unn Unganiwwafell, wu bis 955 gonge sinn, bauwe losse. Oagfonge hoddma mitddm Ausbau vun alde Reemamauware fa die Vadaidischung. Unn dos kolfe hodd, hoddma waidagmachd.[A 1] Ddie Mauwa isch awwa a s'Simbol fa die Schdaddheaschafd vum Bischof gwesd.[A 2]
  • Um 1050 hoddma donn än naije Mauwaring gbaud, wail die Schdadd duaschde Dummbau greeßa worre isch. Des iscch de frihsalische Deel vunde Mauwa gwesd.[A 3]
  • Ma dengd, dass noch 1080 weschede imma greeßa werrende Schdadd duaschde Dummbau doann die schbeedsalische Walleawaidarung noch Noadoschde gbaud worre isch.[A 4]
  • Inde schbeedsalische Zaid hoddma a die Dummhischlummauwarung vaschdeagd.[A 5]
  • Ma dengd, dass inde Zaid vum Bischof Johannes (1090–1104) die schbeedsalisch Noadummauwaung gbaud worre isch.[A 6]
  • Im Joa 1116 hodd doann de Eazbischof Adalbert vun Määnz wescchede Mawa vageblisch die Schdadd belaachad.[A 7]
  • Im Joa 1128 hodd a de Kenisch Lothar III. zomme middm Eazbischof Adalbert vun Määnz unnem Schbaimara Bischof die Mauwa inn drai Monad nedd knacke kenne.[A 8]
  • Im Joa 1129 hodds de Lothar III. donn wisse wolle unn die Schdadd nomol oag'griffe. Easchd noch seggs Monad hodd Schbaija weschem Hunga uffgewwe misse.[A 9]
  • Doann hodd 1134 de Heazhoch Konrad vun Schwawe die Schdadd b'laachad, hodd awwam Hea vum Lothar III. waische misse.[A 10]
  • Doann hodd 1201 de Geschekenisch Otto IV. de Kenisch Philipp vun Schwawe in Schbaija. De Philipp isch doann uffm Schiff abkauwe unnde Otto hodd weschede große Valuschd uffgewe.[A 11]
  • Im Joa 1206 hoddsde Otto nomol vasuchd, hodd awwa doanm Hea vum Kenisch Philipp vun Schwawe waische misse.[A 12]
  • Um 1230 hoddma die easchde via Tiam, s'Aldperdel, s'Waideperdel, s'Rhoiperdel unns Naiperdel gbaud.[A 13]
  • Um 1240 hoddmade Schdabblbladz oam naije Haafe oam Fischmaagd ummauwad. Dea Deel ischde easchde, wu ma Zischlschdää schdadd Soanschää gnumme hodd.[A 14]
  • Um 1250 hoddmade Uddetuam, de Herrn Utos Eckturm am Domhügelsporn gbaud.
  • Um 1260 hoddma die Mauwa midd Blendbesche vaschdeagd.[A 15]
  • Ab 1278 hawwen die Biascha die salisch Mauwa vum Dummhischl hea vaschdeagd unn dmidd oagfonge s'Gbied vum Bischof, midddemse Schraid kabd hawwen, midd hohe Tiam zu umgewwe. Do haawense die Tiam gbaud

Dodvu schdeed haid noch n'Deel vum Haidedirml im Dummgaade.

  • im Joa 1331 snn doann die Tiam Schuschdatuam, Pulvatuam unn ma dengd a de Beggatuamgbaud worre.
  • Bis ins 14. Jaahunnad hodds via Voaschdedd gewwe, siedweschdlisch die Gilschvoaschdadd, noadweschdlisch Aldschbaja - dodvoa s'frijare Doaf Aldschbaja - noadeschdlisch die Vorstadt Iwwam Haspuhl unn siedeschdlisch die Fischaviascchdadd.
  • Gilschvoaschdadd hoddma doann inde Zaid vun 1320 bis 1334, ma dengd gesche 1324 bis 1326, ummauwad.[A 16]
  • Die Voaschdadd Iwwam Haspuhl hoodma doann um 1335 ummauwad unn midm Lauwatuam gsischad.
  • Im Joa 1340 sinn die Bachrischl| gbaud worre, de Owa Bachrischl, de Unna Rischl unn die Unna Lawapfoad.
  • Ma meend, dass 1350 doann de Beggatuam unnde Eurischstuam unn meschlischawais a de Juddetuam gbaud worre sinn.
  • Die Fischaviascchdadd hoddma doan um 1365 ummauwad. Die Reschd vunde Mauwa schdeen haid noch inde „Karl-Leiling-Allee“ unn newede Reddungswachd. Unnade „Makusstraße“ hodds a noch Reschd dodvu. Baide Eawede uffm Glend vunde Filzfabrigg Melchior Hess sinn Iwwablaibsl vunde Mauwa gfunne worre. N'Deel dvu isch die Riggwoand vum Hofschlessl uffm Gelend vunde Filzfabrigg, de oanna Dell isch doad im Bode. Wesche Naibaude hoddma denn Deel awwa jedz ausgbuddld unn die Schdää fas Ausbessare vun oannare Mauwareschd bnuzd.[1]
  • Um 1380 hoddma doan a die Voaschdadd Aldschbaja umwauwad. S'ejemolisch Doaf hodd schun said uugfea 1080 ä aischini Mauwa kabd.[A 17]
  • Im Joa 1410 isch die zwedd Windmiehl uffm Windmiehltuam, de Rode Tuam gbaud worre.
  • Im Joa 1602 hoddma doann oam Woogbach die eldschd Pulvamiehl vunde Palz hiegschdeld. Die Miehl isch rund um die Ua innem Schischdbedriewb g'loffe. De „Pulvermühlenweg“ eainnad haid noch droa. S'Schwazzpulva hoddma im Pulvatuam vunde Schbaimara Schdaddbfeschdischung uffkowe.[2]
  • Die Mauwa unn die Tiam sinn doann im Joa 1689 im Schbaimara Schdaddbrond zaschdead worre.
  • Noch 1700 isch die Mauwa widda uffgbaud worre.
  • Ab 1816 hoddma oagfonge die Mauwa als Schdääbruch zu bnudze.
  • Im Joa 1958 ischs ledscchdemol än Deel, de Falgetuam, abgrisse worre.
  • Dodnoch hoddma die Iwwablaibsl vunde Schdaddmauwa unna Dengmolschudz gschdelld.

Die Greewe Schaffe

B'wessade Greewe sinn än Deel vunde Schbaimara Schdaddb'feschidschung gwesd. S'Graawesischdeem hoddmol ausde

  • Greewe inde Inneschdadd (Poschdgraawe, Hiaschgraawe, Miehlbach, Kaamelidagraawe, Alexgraawe
  • Greewe inde Voaschdad voam Gilschedoa, de Gilschegraawe un Klibflsgraawe
  • Schdaddgreewe: Germoansgraawe, Graawe oande Schdäägass, die Froschau, de Marxegraawe, de Graawe oam Spisch, de Hasepiehla Rhoiaam, de Spayabach, de Spayabach voa Aldschbaija, de Eselsdoamm, de Graawe voa de Hasepiehla Mauwa

bschdonne.

Die Tiam unn Dore vunde Schdaddmauwa Schaffe

Bai de Tiam unn Dore komma unnaschaide zwische de Oad, wuse mol gwesd sinn. De innare Ring hoddmol 26 Tiam un Dore kabd, inde Gilschevoschdadd sinns 27 Tiam un Dore gwesd, inde Aldschbaimara Voaschdadd hodds 11 Tiam un Dore kabd, inde Voaschdadd iwwam Hasepuhl sinns 10 Schdigg unn inde St.-Maagus-Voaschdadd a nomol 10 Schdigg gwesd. Zomme hodds 84 Tiam unn Dore kabd. Moansche Tiam sinn fa die domolisch Zaid hoch gwesd, wiema oam Aldpeadl haid noch seje konn. Noch 300 Joa nochm Bau hodde englisch Raiseschrifdschdella Coryate, wu vun London iwwa Frongraisch noch Idalije uffde Riggrais vun Venedisch Schbaija bsuchd hodd, driwwa gschriwwe „Es ist von starken Mauern umgeben mit Türmen, die so hoch wie unsere Kirchtürme sind, die höchsten Türme in einer Mauer, die ich auf meiner Reise sah.“[A 18] Die Noame sinn unnaschiedlisch g'weld worre. Im innere Ring hoddmase nochde Zinfd b'nonnd unn inde Gilschevoschdadd eja noch Veschl odda vun g'flischlde Wese. Midde Zaid sinnse awwa umbnonnd unn a vaballhoand worre. A inde Lischde unn Schdaddbleen vunde vaschiedene Jaahunnad werrense unnaschiedlisch bnonnd. Ä oihaidlischi Noamensgewung hodds awwa nedd, a gudes Driddl isch noch b'nochbade Keäasche b'nonnd worre.

Die Tiam Schaffe

Said 1469 sinn die schdeagschde Tiam de Zinfd fa die Vadaidischung zugedeeld worre. Ausm Waffe'inwenta vun 1611 weesma:

Salzturm – Salzgießa
Lauerturm – Gerwa
Judenturm – Begga
Totengräberturm – Schuschda
Weidentor – Krema
Roter Turm – Wewa
Eurichsturm – Tucha
Neupörtel – Medzga
Schmiedturm – Schmied
Armbrusterturm – Minza
Zimmermannsturm – Zimmaslaid
Kürschnerturm – Kirschna
Nikolausturm – Schnaida

Ma nimm oa, dass fas Aldperdel (a „Altes Burgtor“) unn die iwwrische Tiam de Schdaddhauwbmoan unn soi Seldna zuschdendisch g'wesd sinn.

Haidischa Reschd Schaffe

De Reschd vunde ejemolische Schbaimara Schdaddmauwa isch haid ä gschizdi Deng'gmolzon. Vunde iwwrischg'bliwwene Deel vunde ejemolische Schdaddmauwa sinn oam bkondschde s'Aldpeadl, s'Haidedirml im Dummgaade unde Waardtuam. Donn hodds de unnare Deel vum Schmiedtuam aom End vunde Zeppelinschdrooß unn die Iwwareschd vunde Tiam Zum Drachen, Zur Taube unn Zum Bock inde Gilschvoaschdadd unde Reschd vum Schwalbenturm middm Graawe. Im Hasepuhl hodds noch zwee reschdeggische Mauwatiam Zum Bären unn Zum Löwen unn inde Nee de Reschd vunde Bochebrigg unn Schberr, de Riegel, wude Nonnebach duaschfliese dud. Oannare Resch vunde ald Schdaddmauwa hodds noch iwwarall, awwa nua die effendlische sinn a heag'rischd worre, awwa onnare sinn innem schleschde Zuschdond. Die Reschd sinn inde Schdrooße "Am Hannelturm 1", "Allerheiligenstraße 23, 24-31", "Bahnhofstraße/Am Klipfelstor", "Bahnhofstraße/Adenauerpark", "Domgarten", "Domplatz 6", "Farrenturmstraße 9-19", "Feuerbachstraße 1", "Fischergasse 11-29", "Große Pfaffengasse 1-5", "Gutenbergstraße 1", "Hasenpfuhlstraße 37, 38", "Hirschgraben", "Holzmarkt 4", "Karl-Leiling-Allee 5", "Lauergasse 2-7, 11-16, 21-37", "Mühlturmstraße 12-26", "Neufferstraße/Am Drachenturm", "Petschengasse 4, 6", "Pistoreigasse 1, 2, 8-14", "Rheintorstraße 6-9", "Roßmarktstraße 11-23, 26, 27, 35", "St-Markus-Straße 43", "Schiffergasse 22, 23", "Steingasse 17" unn "Zeppelinstr. 1, 3, 5, 7, 9, 31, 33, 35, 37, 39"[3]

Glääni Galarie Schaffe

Bischa Schaffe

  • Karl Rudolf Müller: Die Mauern der Freien Reichsstadt Speyer als Rahmen der Stadtgeschichte. Bezirksgruppe Speyer des Historischen Vereins der Pfalz, Speyer 1994, DNB 941851907.
  • Geschichte der Stadt Speyer. Band 1, Kohlhammer Verlag, Stuttgart 1982, ISBN 3-17-007522-5.
  • Geschichte der Stadt Speyer. Band 2, Kohlhammer Verlag, Stuttgart 1983, ISBN 3-17-008037-7.
  • Geschichte der Stadt Speyer. Band 3, Kohlhammer Verlag, Stuttgart 1989, ISBN 3-17-010490-X.

Websaide Schaffe

  Commons: Schbaimara Schdaddmauwa – Sammlung vun Bilder, Video un Audiodataie

Vawais Schaffe

  1. Geschichtsträchtiger Boden. In: Die Rheinpfalz – Speyrer Rundschau. 6. Juni 2014.
  2. Christoph Schennen: Die Pulvermühle war ein gefährlicher Arbeitsplatz. In: Speyerer Morgenpost. 7. Juni 2014, S. 1.
  3. Nachrichtliches Verzeichnis der Kulturdenkmäler, Kreisfreie Stadt Speyer, S. 4. (PDF-Datei; 1,10 MB)
  1. S. 94.
  2. S. 102.
  3. S. 102–108.
  4. S. 109–113.
  5. S. 114.
  6. S. 115–124.
  7. S. 116.
  8. S. 292.
  9. S. 292.
  10. S. 293.
  11. S. 292.
  12. S. 175.
  13. S. 293.
  14. S. 125.
  15. S. 178.
  16. S. 131–133.
  17. S. 174.
  18. S. 184.